Monarquía vs Replública

Autores:
Alba GarcÃ−a Gargallo
Manuel Baelo Alvarez
Iván Castillo Otero
Rubén Iglesias Pazos
Marcos Otero González
-INDICE1-EVOLUCIÃ N HISTORICA DA MONARQUÃ A E DA REPÃ BLICA
• O REPUBLICANISMO
• A MONARQUÃ A
2- O DEBATE DURANTE A TRANSICIÃ N (1975-78)
2.1- DIMENSIÃ N INTERNA: A SOCIEDADE
• DIMENSIÃ N EXTERNA: INFLUENCIAS DOUTRAS FORZAS NON NACIONAIS:
3.2.1- CONTEXTO HISTORICO
3.2.2- ACTORES E ESTRATEXIAS
3.2.3- INFLUENCIA NO PROCESO DEMOCRÔTICO
3.2.4- CONCLUSIÃ NS
• O DEBATE DESDE OS CÃ RCULOS POLÃ TICOS
3- A CONFIGURACIÃ N DA MONARQUÃ A PARLAMENTARIA COMO FORMA POLÃ TICA
DO ESTADO NAS CORTES CONSTITUINTES
3.1- DEBATE DA MONARQUÃ A COMO FORMA DE ESTADO OU DE GOBERNO
3.2- MONARQUÃ A PARLAMENTARIA
3.3- O TITULO II: DA COROA
4- CONCLUSIÃ NS
5- BIBLIOGRAFÃ A
1. EVOLUCIÃ N HISTÃ RICA DA MONARQUÃ A E DA REPUBLICA
1
A Primeira República
Antecedentes
Sexenio revolucionario(1868-1874).Fase revolucionaria que segundo Sánchez Albornoz é análoga á
Revolución Francesa; tra-la división do bloque isabelino e sucesivos pronunciamentos militares, Isabel II
abandoa España cara ParÃ−s constituindose unha Constitución liberal cuxas bases emanan do liberalismo
máis radical (Separación de Poderes, SoberanÃ−a Nacional, Sufraxio Universal, Liberdade de culto...) é
aquÃ− onde se empezan a fraguar as ideas do republicanismo español tra-lo pacto de Ostende; anque a
xefatura recae na corona dos Saboya (Amadeo I de Saboya , fillo de VÃ−ctor Manuel, rei liberal que chegou a
enfrontarse ó Papa).
Proclamación
A crise do Goberno de Amadeo surxe a partir do asasinato do seu valedor Prim, sen apoios, ca oposición
polÃ−tica dos republicanos e dos carlistas, e debido ó pouco arraigo que tiña entre as altas esferas e entre a
cidadanÃ−a; ó consideralo extranxeiro e non castizo(non-Borbón), abdica, proclamando asÃ− as Cortes o
11 de setembro de 1873 como solución ante o valeiro de poder e a súa idea continuista da constitución do
69, a I Republica Española, nun só ano sucederonse catro presidentes, pasando por un periodo de
Republicanismo Federal a un periodo Presidencialista Unitario dominado polos militares e concluido cunha
nova Restauración da MonarquÃ−a en Alfonso XII.
Obra de Goberno e Influencias
• Proclamación de España, como unha Republica Federal.
• A obra Constitucional de 1873.
• Teses do Federalismo español, o seu pater é Pi y Margall “La convivencia en España se ha de basar
en el Republicanismo, la descentralización y la secularización de la sociedad”
• RepublicanismoAs súas bases emanan do liberalismo máis radical europeo, do krausismo e das
ideas do emerxente socialismo. Tamén dos modelos federais xa existentes(Suiza, Alemaña,
EEUU...)
• DescentralizaciónDivisión territorial nas que os novos Estados serÃ−an os antiguos reinos da
monarquÃ−a; organizándose como provincias ou outras formas territoriais que eles conveñan. De
carácter localista e cantonal aparente apuntalaba a unha unidade maior: A Federación de Estados
Española. Os librepensadores tÃ−ñan a convicción de que por medio deste modelo podÃ−anse
resolver os emerxentes problemas territoriais-nacionalismos- coloniais-Cuba-.
• SecularizaciónSeparación Igrexa-Estado, como cauce primordial para a consecución da obra
republicana.
A Segunda República
A proclamación da II República o 14 de abril de 1931, foi considerada unha gran festa polÃ−tica
,sen unha gota de sange foi o froito do resultado das eleccións municipais do 12 de abril de 1931,
cun claro triunfo dos republicanos en case tódalas provincias.
Antecedentes
• Ideas e partidos republicanos surxidos tra-la I Republica: O “Partido Radical” de A.Lerroux populista,
anticlerical, de masas ca convicción de que a Republica chegará pola loita polÃ−tica e non por
medio dun pronunciamiento militar e o “Partido Reformista” de MelquÃ−ades Ôlvarez, un partido
de cadros; máis moderado que incluiu ós xoves intelectuais da xeración do 14. Mais posibilista
2
que o Radical só tivo gran influencia na zona astur-leonesa
• Acotamento do modelo polÃ−tico monárquico fronte á presión da burguesÃ−a intelectual e das
masas obreiras.
• Desprestixio provocado polo apoio de Alfonso XII á dictadura de Primo de Rivera.
• Necesidade dunha urxente modernización económica polÃ−tica e social(reforma agraria, ámbito
territorial das nacionalidades e a cuestión militar).
• Necesidade dunha autentica democracia liberal.
Obra de Goberno e Constitución de 1931
◊ Reforma AgrariaOs librepensadores pensaban que unha das lacras que afectaban a
España era a desigualdade da propiedad da terra, por iso se crea o Instituto de
Reforma Agraria como método para mellorar a estructura productiva, mellorar a
explotación e redistribuir da propiedade da terra(non bastaba con cultivala mellor,
senón que fora para os xornaleiros e non dos terratenentes).Debido á sucesión de
gobernos ata o 36´ non se puido aplicar, e ainda na actualidade a terra non está
equitativamente distribuida.
◊ A Cuestión MilitarAzaña veu no exército un inimigo á República, debido á
súa hiperoficialidade, a existencia de numerosas capitanÃ−as xerais e ó carácter
frentista e proclive ó pronunciamento ante os reximes liberais; dahÃ− que creara a
figura da reserva, e da Garda de Asalto.
◊ Descentralización territorialA II República era un Estado integral -nin centralista
nin federal-,no que existÃ−an diversos centros de poder. Un exemplo era o Estado
Catalán dentro da República Española. Os Estatutos de AutonomÃ−a eran a
forma que se debÃ−a empregar para resolve-las tensións nacionalistas, ainda que o
modelo non tivo tempo para desenvolverse plenamente
◊ A Constitución de 1931A obra teórica da II República plasmase nesta
Constitución da que destacamos as siguientes ideas:
◊ Poder parlamentario, civilista e con posibilidade de autonomÃ−a.
◊ Estado aconfesional e laico: “España ha dejado de ser Católica”.
◊ Republica democrática de traballadores de toda condición e clase.
◊ UnicameralNon existe o Senado.
◊ República Integral.
Conclusións sobre as experiencias republicanas
◊ Ambos intentos foron frustrados por
pronunciamentos militares, en favor dun cambio
tradicionalista e menos liberal. No caso da I
República co xeneral PavÃ−a e na segunda a
Sanjurjada do 32´ e o levantamento do 36´.
◊ Tiveron o apoio da masa obreira e dos intelectuais,
que vÃ−an na monarquÃ−a o inmovilismo e a
corrupción.
◊ As súas Constitucións foron moi avanzadas
(cuestión territorial, separación Igrexa-estado,
Divorcio, Unicameralismo...)
◊ A sociedade española non puido asimila-las
reformas levadas a cabo debido a que era demasiado
atrasada para as correntes de pensamento europeo da
época cunha gran masa de analfabetismo e unha
poboación maioritariamente campesiña.
3
◊ No caso da II República existiu unha gran tensión
entre os paridos polÃ−ticos republicanos
reformistas(Acción republicana),
antisistema(CEDAgobernou, anque considerou á
República ilexÃ−tima)e revolucionarios(CNT-FAI,
PSOE e PC).
◊ A I República é unha republica sen republicanos,
que nace cando Amadeo I de Saboya abdica (rei
liberal), na II Republica Alfonso XIII fuxe debido á
perda de lexitimidade que ten entre o
pobo(intrusismo, destitúe presidentes...).
◊ A II República nace no momento histórico menos
adecuado para a súa constitución debido ó auxe
do ascenso dos totalitarismos en Alemaña e Italia,
e dos efectos da crise económica do 29´; a pesar
diso a República asentouse e consolidouse: ser
Republicano supuña casi un acto relixioso.
A MonarquÃ−a Española
MonarquÃ−a electiva-Visigoda
-Electiva, teocrática (rei unxido polo Obispo en representación de Deus Alianza
trono-altar), non hereditaria senón que o monarca é elexido entre os membros da
aristocracia, o que causa moita inestabilidade polÃ−tica.
MonarquÃ−a fragmentada medieval de carácter feudal
-Proceso de progresiva asunción do carácter hereditariomais estabilidade ante a
infiltración árabe. Adquiren a lexitimidade plena no ámbito relixioso na loita
contra o infiel.
-Carácter patrimonial O reino considerase propiedade do monarca que o divide
entre os seus fillos.
MonarquÃ−a autoritaria dos reis Católicos e dos Austrias
-Catro grandes reinos cristiáns na penÃ−nsulaCastilla, León, a Corona de Navarra
e Aragón, e o reino de Portugal.
-Reis CatólicosUnidade pseudo-territorial formada dunha confederación de reinos
baixo a presencia dos monarcas.
-AustriasA monarquÃ−a adquire un carácter universal(as colonias de Carlos V), o
conde duque de Olivares intenta afianzar a unidade entre as distintas coroas o que
provoca a unidad de Cataluña. Forte centralización fronte ós poderes locais.
MonarquÃ−a absolutista dos Borbóns
-Decretos de Nova PlantaUnificación administrativa do Estado(desaparece o modelo
confederal).
-Centralismo burocrático a imaxe do francés de LuÃ−s XIVDinastÃ−a, figura do
4
rei que asume a unidade territorial, Dereito divino”Elexido por Deus e non polo
pobo”.
-MonarquÃ−a absolutistaDespotismo Ilustrado. Carlos III.
MonarquÃ−a Constitucional Isabel II- Alfonso XIII
-Consecuencia da Revolución Francesa
-As Cortes de CádizMonarquÃ−a Constitucional; “O Rei coas Cortes”, o Rei está
sometido ó imperio da lei que emana da SoberanÃ−a Nacional, ainda que sigue
sendo elexido por Deus e non se cuestiona o seu carácter hereditario.
-Sexenio RevolucionarioRuptura ca monarquÃ−a de Isabel II que supuña o
neocatolicismo, a unidade relixiosa, a confesionalidade do Estado frente ás teses
Krausistas da Gloriosa que se fundamentaban nun catolicismo liberalConcilia-la
practica individual ca independencia polÃ−tica. Alzase a Gloriosa , Isabel II abandoa
España, redactase e aprobase a Constitución de 1869Liberdade de culto,
preferencia pola Igrexa Católica, Separación administrativa Igrexa-Estado,
medidas económicas de carácter librecambista, elección como Rey de Amadeo I
de Saboya.
Restauración (1873-1923)
Periodo estable desde o punto de vista polÃ−tico e institucional. à un réxime
liberal oligárquico, posteriormente matizado polos progresistas.
Obxetivos:
⋅ Asegura-la monarquÃ−a, evitando a republica e reforzando a dinastÃ−a
borbónica.
⋅ Combati-lo monopolio polÃ−tico isabelino por medio do turnismo e a
alternancia pacÃ−fica.
⋅ Búsqueda da oligarquÃ−aAlonxar cada vez máis a participación
polÃ−tica das clases populares.
Figuras e obra do goberno:
⋅ Canovas e Sagasta.
⋅ FuncionamentoTurnismo e redes clientelares.
⋅ Constitución de 1876Como forma de estado a MonarquÃ−a e como forma
de Goberno a MonarquÃ−a constitucional, o parlamento ten un papel
secundario. Existe unha co-soberanÃ−a( a MonarquÃ−a , como Tradición e
Historia; e a Nación como vontade dos individuos). O Rei ten dereito a veto.
Oposición:
⋅ CarlismoIntegranse gracias ó Papa León XII. Repudian ó monarca
apoiando a Carlos MarÃ−a Isidro.
⋅ EsquerdaRepublicanos. Catro partidos republicanos. MelquÃ−ades Ôlvarez,
Lerroux, Ruiz Zorrilla, Castelar.
⋅ Movemento Obreiro e partidos de esquerda: UGT CNT PSOE.
⋅ Movementos rexionalistasProxectos nacionais alternativos ó sistema
español: Cataluña, PaÃ−s Vasco, Galicia e Valencia.
5
O sistema non é capaz de integrar estas forzas opositoras polo que surxe a
dictadura de Primo de Rivera.
Reinado de Alfonso XIII
Continúa o turnismo, pero a alternancia é cada vez máis difÃ−cil. A súa
practica polÃ−tica resumese en:
◊ Intervensionismo sistemático na vida polÃ−tica. Empregou os seus poderes nas
crises Orientais ou de goberno (o cambio de goberno estaba mediado polo Rei e o seu
intrusismo: Derrivaba e poñÃ−a Gobernos).
◊ O Rei desde o principio asume a súa condición de Xefe do Estado (relación entre
o monarca e os xefes militares sen mediación do Goberno). Era un modo de garantir
que os militares non se sublevaran contra o Rei.
◊ O rei non permite que se consoliden lideres polÃ−ticos no seu reinado, ainda que se
asentan varios intentos de rexeneracionismo: Maura ou incluso a dictadura de Primo
de Rivera, aceptada polo Rei, manifestando a necesidade dun goberno de ferro.
A Republica no Exilio
A contenda conclúe en 1939, i é sustituida por unha dictadura militar. No interior
os republicanos aparecen dispersos, sen cadros, fortemente represaliados polo
réxime; a voz da clandestinidade dos cadros republicanos aparece por medio da
Asemblea Nacional de Fozas Democráticas ( ADNFD) formada por socialistas,
cenetistas e republicanos intentando que se reestableza a orde republicana, no interior
por medio da organización dos movimentos opositores (maquis) e no exterior
colaborando cos republicanos exiliados, confiando en que a victoria aliada trouxera a
democracia a España.
A importancia dos republicanos no interior concentrouse durante os años 40-50,
pouco a pouco foron perdendo importancia as súas técnicas opositoras ó rexime.
No exilio os partidos republicanos iniciaron un proceso de reorganización, formando
unha fronte unida: ARE(Acción Republicana Española), Izquierda Republicana,
PSOE, PC, UGT e os reductos da CNT-FAI... o exilio republicano encamiñouse
principalmente cara Latinoamérica( México e Arxentina) e Francia.
Intentase restablece-la legalidade republicana conseguindoo gracias ás axudas de
entidades privadas, afÃ−ns á causa republicana, e ás axudas materiais, morais e
polÃ−ticas do goberno mexicano e francés.
Gobernos Republicanos no exilio
⋅ Primeiro goberno. México 17 de agosto de 1945. O seu presidente foi
Diego MartÃ−nez Barrio, nel formaron parte tódolos partidos a excepción
do PC, ainda perduraban latentes as tensións internas que calificaban ós
partidos republicanos como reformistas e burgueses. A súa obra centrase en
intentar que a ONU solucione o problema, pero o único que se consigue é
unha condena moral.
⋅ Segundo Goberno. 1947, presidido por Rodolfo LLopis, entran a formar parte
del tódolos partidos no exilio.
⋅ Tercer Goberno. Presidido por Sánchez Albornoz do que forman parte os
6
republicanos de IR, UR e o PRF. Os partidos tradicionalmente obreiros van
perfilando as suas propias estratexias abandoando pouco a pouco as suas
raÃ−ces republicanas ou desvirtuandoas a un plano de acción secundario.
O exilio polÃ−tico da Republica Ã−ase desvanecendo, se ben nos anos 40-50
paÃ−ses como Francia, México, Guatemala, Panamá, Venezuela, Polonia,
Iugoslavia, Rumania, Checoslovaquia, HungrÃ−a, Albania, Bulgaria... recoñeceron
oficialmente ó goberno republicano no exilio, ata 1977 só mostraron o seu apoio
México e Iugoslavia. Cada vez máis empiezase a poñer dificultades ó
Goberno republicano, non só por parte dos gobernos senón que a súa función
para encabezar un movimento opositor ó réxime foi nula collendo o relevo os
partidos obreiros tradicionais no interior.
Os gobernos Republicanos rexionais no exterior tamen se organizaron( Cataluña J.
Irla e J. Tarradellas....Vasco Aguirre en New York) mantenendo relacións de
colaboración co goberno da Republica ó que apoiaron na súa defensa da
lexitimidade institucional
2.1 Debate entre monarquÃ−a e republica no ámbito socio-cultural da
transición española.
O desenrrolo dos anos sesenta produce importantes cambios na estructura social e
económica de España. Estes cambios teñen importancia nas mentalidades e
actitudes da maiorÃ−a da poboación, socabando as bases sociais sobre as que se
asentaba o franquismo.
A sociedade durante o réxime era mayoritariamente republicana, porque quizais
era o que mais contrastaba coa sociedade do momento e tamen debido ás influencias
de outras repúblicas europeas.
Neses momentos finais do réxime e nomeado xa Xoan Carlos de Borbón o
sucesor de Franco a sociedade non sabia como actuarÃ−a o rei.o papel que este
desempeñou tra-la morte de Franco foi fundamental para o rápido transito
democrático e por suposto para a lexitimación do sistema monárquico ante o
españois en ningún momento da transición se falou de revanchismo nin de
revisión da etapa anterior, polo que foi como partir de cero o rei puido asÃ−
demostrar o seu compromiso cunha sociedade democratica e moderna.
A morte de Franco actuou como catalizador do proceso polÃ−tico nun primeiro
momento os sectores que apostaban póla continuación do réxime levaron a
iniciativa, guiados por Arias Navarro.
Rápidamente comproban que carecen de forza para impoñer o seu modelo, pero
tamén se comproba que a oposición, co respaldo de amplios sectores populares
tampouco pode impoñerse esta situacion resolveraa o rei coa sustitución de Arias
por Suarez.
Destituindo a Arias Navarro e nomeando presidente a Suarez deulle un forte impulso
ó proceso e tamén se viu claramente a súa intención renovadora.
E verdade que o papel do Rei foi importante, asÃ− como o de Suárez e outros
moitos actores polÃ−ticos e sociais, pero o que tamén e verdade e queda fora de
toda dúbida e que cando nunha sociedade como a española se producen cambios
7
de tal magnitude no sistema polÃ−tico non pode deberse en exclusiva á actuación
de figuras clave que ainda que si que foron importantes non foron tan determinantes
como as profundas transformacions que tiveron lugar na raÃ−z da sociedade.
à asumir o rei o protagonismo dende o principio e ser un gran impulsor do cambio
democratico tendo baixo o seu mando ó exército da nación e o destino do pais
xa nin sequera se plantexou a dúbida de se a república serÃ−a mellor que a
monarquÃ−a senón que se deu como algo decidido por todos que a democracia
debÃ−a estar unida a unha monarquÃ−a.
A sociedade española era unha sociedade despolitizada e non acostumada ó xogo
democrático das eleccions pólo que tivo que adaptarse de xeito inmediato os
rapidÃ−simos cambios que estaban a darse o primeiro paso foi o referendun sobre a
lei de reforma polÃ−tica nas recomendacions á sociedade o rei e o propio presidente
Suárez encargaronse de que o concepto de democracia e MonarquÃ−a se asimilasen
como algo unido.
Dirá Suarez nun discurso a favor do sÃ− no referéndum: “votar si es mantenerse
en la linea mas limpia de asentimiento al sistema democrático que preconiza la
monarquÃ−a para la continuación de la convivencia nacional y para la mejor y
más libre organización polÃ−tica del paÃ−s.”
Nas suas primeiras palabras ás cortes o rei Xoan Carlos afirmou:”quiero ser el rei de
todos los españoles” con estas palabras quedaban excluidas todas as parcialidades
ou discriminacions de grupo a que conduce, inevitablemente, un sistema polÃ−tico
que negue a democracia.
Para engadir unha opinión mais obxetiva xa que ven dende o exterior podemos citar
a obra de Ricardo Paseyro “l`Espagne sur le fil”na que di:”el postfranquismo se ha
organizado mejor que el salto mortal de la monarquÃ−a de Alfonso XIII a la
republica de Azaña pese a la zancadilla de la izquierda rupturista y de la extrema
derecha, el plan de reforma polÃ−tica es el mejor posible y corrobora la voluntad
liberal de Juan Carlos I”
Hai que destaca-la importancia na sociedade española de valores como a armonÃ−a
interna,a paz ou a seguridade do estado e asÃ− podemos comprender mellor por que
case nin se cuestionou a existencia da monarquÃ−a como forma de estad.a monarquia
supuña unha reforma do réxime anterior e ó mesmo tempo era como unha
continuidade ó ser o rei o escollido por Franco para sucedelo era entón ben visto
polos reformistas e polos que añoraban o antigo réxime.
A postura conciliadora pola que apostaba a sociedade española non verÃ−a con bos
ollos a postura republicana que apostaba mais pola ruptura que pola reforma según
enquisas dos anos 70 a sociedade dáballe mais importancia a vivir con seguridade,
orde e paz que á desaparición das desigualdades económicas e sociais.
A plataforma ideolóxica sobre a que se asentan os valores e crenzas predominantes
nesta etapa,ainda que reservan un lugar importante á reducción das desigualdades
sociais,non pode decirse que este a favor dun igualitarismo,que posibilitara a
ploriferación de situacions extremistas.A orde en canto valor socio-polÃ−tico ocupa
un lugar destacado e incluso prioritario.de ahÃ− que calquer intento de ruptura
brusco que puxera en perigo o camiño de prosperidade emprendido nos sesenta non
8
seria ben recibido-polo tanto os sectores mais extremistas tiveron que modificar os
seus programas e actuacions,para non quedarse forra e colaborar no proceso de
transición.
Un papel importante no establecemento en España da monarquÃ−a tamén se lle
pode atribuir ó Partido Comunista, e en concreto ó seu lider Santiago Carrillo que
renuncia ás súas aspiracions republicanas a pesar de que esto lle farÃ−a perder
votos de certos sectores mais radicais de esquerdas Carrillo querÃ−a evitar unha
confrontación seria que quizais rematase tráxicamente, xa que o mais importante
era lograr o transito democrático. Por outro lado, o partido comunista tiñase que
mostrar dialogante para poder ser legalizado.
Pero este suposto papel moderado non e compartido por todos xa que dende algúns
sectores acúsase a Carrillo de ser instigador do terrorismo que buscaba desetabilizar
o proceso democrático. Jose Maria Ruiz-Gallardon denunciará esta actitude de
apoio ó terrorismo nun artigo publicado no ABC en vÃ−peras do referéndum para
a lei de reforma polÃ−tica.
A reinvindicación republicana non volverá á boca dun lider do partido comunista
español ata a chegada de Anguita.
2.3 DIMENSIÃ N EXTERNA: INFLUENCIA DOUTRAS FORZAS NON
NACIONAIS
Tendo en conta o número de traballos existentes sobre o fenómeno da transición
polÃ−tica española, resulta curioso a pouca importancia que se lle soe dar á
dimensión exterior de dito proceso. Non nos resulta sinxelo, polo xeral, aceptar
realidades alleas ou contrarias ás que en todos os ámbitos da vida temos máis ou
menos preestablecidas, nin moito menos aceptar a soa teorÃ−a de que en Europa,
desde fai moitos anos, non só deciden os europeos. Teóricos como Schmitter
marcaron tamén unha importante liña de pensamento neste senso; para el “as
transicións desde o autoritarismo e as perspectivas inmediatas da democracia
polÃ−tica deben explicarse en función de forzas e cálculos nacionais” xa que “os
actores externos tenden a desempeñar un papel indirecto e xeralmente marxinal.
Na nosa opinión a relación entre as “forzas nacionais” e os “actores externos” é
algo máis complexa do que suxire Schmitter. Ninguén dubida que no caso
español os protagonistas principais do cambio fosen os propios actores nacionais,
pero os seus pasos e estratexias foron, demasiado a menudo, modeladas ou dirixidas
alén das fronteiras españolas. Tampouco resulta doado discernir ata que punto
esta influencia exterior resulta determinante. Para iso, e logo dunha pequena reseña
histórica, pasaremos a analizar os principais actores externos e o porqué da súa
implicación na transición.
Os inicios da dictadura
O réxime franquista, nacido ás portas da Segunda Guerra Mundial, e absorbido
moi cedo pola zona de influencia da Alemaña Nazi, desenvolveuse tra-lo
esfarelamento desta e até o seu último alento, nas trazas marcadas polas potencias
vencedoras no conflicto. A pesares de tratarse dun réxime dictatorial, moi alonxado
dos patróns democráticos que, cando menos públicamente, propugnaban as
democracias occidentais logo do seu triunfo sobre os fascismos, e dos que foi aliado
9
non declarado -e sen a axuda dos cales, a guerra civil que o creou probablemente
tivese tido outro fin-, a situación estratéxica tanto a efectos territotiais como de
capital fÃ−sico e humano, e sobre todo na configuración do bloque militar
atlántico que fixese fronte aos Estados comunistas encadrados no Pacto de
Varsovia, fixeron trocar aos decisores polÃ−ticos mundiais o pronto final que o
franquismo parecÃ−a ter aparellado: un forzoso illamento polÃ−tico e económico
ou, ¿ por qué non supo-lo? unha intervención directa en territorio español. A
sublevación nacional tivo moito andado, cando as democracias occidentais
desoÃ−ron as peticións de intervención do goberno republicano, mentras que os
sublevados contaban co capital e recursos bélicos de Italia e Alemania para
resolver a “cuestión interna” española.
PoderÃ−an ser moitos as excusas esgrimidas polos vencedores, e moi poucas as
voces discordantes, para quitar do medio á recen nacida dictadura, e sen un gran
desgaste económico, nen tan sequera militar; e ben puido ser este ultimo o futuro
que lle esperaba á España franquista: cando en 1942-1943 EE.UU preparaba o
desembarco do seu exército no continente europeo e unha das variantes retidas era
facelo por Euskadi, os seus servivios especiais sondearon ao PNV e ao goberno vasco
no exilio que recibiu axuda material norteamericana. Idéntica medida recomendaba
o 17 de Outubro de 1942 o alto mando británico ao de EE.UU. para o suposto de
que Franco se opuxese ao desembarco de tropas en Ôfrica. O xeneral Eisenhower,
que ao longo da guerra contra Alemaña, desbaratou sucesivas iniciativas
británicas de intervención en España, sustituiu a proposta de ocupación de
Canarias pola de Ceuta, Tánxer e o Marrocos baixo o control español. Se o
réxime de Franco fose belixerante entón xunto con Alemaña, ¿que serÃ−a
del, logo da intervención en España da coalición antixermana, ao estilo do que
uns anos máis tarde protagonizarÃ−a o exército norteamericano nas costas de
NormandÃ−a?
En calquera caso, o devir da historia e dos acontecementos en Europa deparábanlle
ao réxime do caullido un futuro máis prometedor. Derrotado Hitler, o fascismo
deixou de ser o inimigo para os EE.UU, reconvertindo a administración Truman a
alianza antifascista pola anticomunista, vendo asÃ− na URSS, a pantasma que
noutrora representara Alemaña e o III Reich. O concepto comunista ou roxo
encadraba aquÃ− ás persoas e organizaciónq que tiveran un tinte socializante,
promovesen a independencia nacional do seu paÃ−s ou simpatizaran con
reivindicacións de sectores sociais populares. Este amplo e difuso concepto, levou a
Estados Unidos á necesidade de cambiar de alianzas polÃ−ticas, e aÃ− é onde
comezou a tomarse en consideración en Washingtong o que ocorrÃ−a na
PenÃ−nsula Ibérica. Ao mesmo tempo, a perevisible derrota do Eixo fascista, fixo
que Franco reorientase desde antes de rematar a guerra, a súa estratexia cara o bando
aliado.
De feito, a perseverancia en solicitar a intervención das Potencias, e a confianza en
que esta chegarÃ−a, tiña fondas raÃ−ces entre os monárquicos españoles, pero
contaba con adeptos entre algúns dos republicanos derrotados en 1939. Sen embargo
as autoridades norteamericanas nunca compartiron semellante impaciencia por
rematar coa ditadura española, máis ao contrario: sumida España no ostracismo
e repudio polÃ−tico por parte da ONU a fins de 1947, Franco nunca se sentiu
amenazado; Os mandos militares de EE..UU apoiaron activamente a continuidade de
Franco e seu réxime até o último momento, pois representaba un fiel aliado, sin
custe nin risco, para a coalición da Guerra FrÃ−a, que buscaba apoios naquel
10
entón, dentro da expansión económica derivada do Plan Marshalll, cuia
protección foi equivalente en toda a area mediterránea calquera fose o seu
réxime polÃ−tico. A pertenza de España ao bloque occidental, constituÃ−a un
feito universalmente recoñecido en vÃ−speras da morte de Franco. España era
una peza de importancia dentro do tableiro xeo-estratéxico europeo, xa que
podÃ−a actuar de plataforma de suministro e de replegue no caso de producirse unha
agresión soviética en Europa Central. Ao mesmo tempo as súas costas eran un
inmellorable emprazamento para o control do acceso ao Mediterráneo occidental,
zona decisiva en calquera conflagración a grande escala. AsÃ−, a pesar da aparente
situación periférica de España, todo o que lle sucedese concernÃ−a moi
directamente tanto á OTAN como á CE, con cuios paÃ−ses membros compartÃ−a
fronteiras. Desde 1945, Franco e o seu réxime militar aportaban aos vencedores de
Alemaña seguridade militar, territorio e vantaxes económicas.
Estando o presente asÃ− consolidado, para os EE.UU tratábase de anticipar a
posible reivindicación polos españoles da súa soberanÃ−a interna e externa
cando chegase a dictadura ao seu fin; o obxectivo prioritario consistÃ−a en evitar que
a morte do dictador se traducise nunha alteración sustancial das forzas a favor da
URSS. Esto requerÃ−a garantir a permanencia das súas bases militares en territorio
español, e a ser posible obter o ingreso de España na OTAN, ao cal se
opoñÃ−an diversos gobernos europeos debido á natureza non democrática do
réxime de Franco.
En canto á outra grande superpotencia, a URSS, durante toda a Guerra FrÃ−a,
resignárase ao caracter pro-occidental do réxime español: os soviéticos eran
partidarios dun cambio na medida en que os beneficiase no equilibrio de forzas contra
os EEUU. Ante todo desexaban que a morte de Franco non permitise un maior aporte
de España á defensa occidental. Sen embargo, a postura soviética para con
España estivo marcada por dúas grandes paradoxas: mentras que os gobernos
español e soviético melloraban relacións durante os primeiros anos da década
dos setenta, o PCUS e o seu teórico aliado natural en España, o PCE, rachábanas
logo da condena dos comunistas españois á invasión soviética de
Checoslovaquia en 1968. Tra-la morte de Franco a URSS fixo todo o posible por
establecer plenas relacións diplomaticas con Madrid; poderÃ−a mesmo ter
influÃ−do no proceso de demomocratización se se negaran a recoñecer á nova
monarquÃ−a ata que esta legalizase ao PCE, pero preferiron entablar relacións
canto antes. Pola súa parte o PCE facÃ−a todo o posible para non vincular
públicamente o seu futuro á vontade da URSS, ao tempo que converxÃ−a co
eurocomunismo que caracterizaba aos restantes partidos comunistas europeos, ata o
punto de tentar o seu lider Carrillo, crear unha pseudo-internacional formada non só
por italianos e franceses ( os partidos comunistas máis exitosos no momento)
senón tamén por australianos e xaponeses.
Por outra banda, a postura das principais potencias europeas ante a democratización
española era cualitativamente distinta á dos EE.UU. Mentras que para estes,
tratábase básicamente dun problema de militar e de seguridade, para os gobernos
europeos era moito máis importante a vertente polÃ−tica, e asÃ−, ao contrario que a
postura norteamericana, ao longo de toda a transición os Estados europeos -sobre
todo Alemaña-, apoiarÃ−an activamente o proceso democratizador en España. A
pesar do que parece, e pese ao notable incremento das relacións comerciais
rexistrados nos anos sesenta, os gobernos europeos mantiveron as distancias co
réxime franquista, proba do cal é que ningún Xefe de Estado ou de Goberno
11
visitase oficialmente España durante estes anos, e se abstivesen de enviar
representantes de alto nivel ao funeral do dictador, o cal contrastaba coa presencia de
mandatarios na cerimonia de coroación do Rei, celebrada pouco despois. Con todo a
influencia ideolóxica e sobre todo económica destes paÃ−ses resultou vital á hora
de conformar o noso sistema polÃ−tico actual, pois desde que se comezaba a
vislumbrar o fin do Caudillo, os gobernos occidentais comezaron a intervir
activamente e de xeito sistemático -como veremos máis adiante- en apoio dos
dirixentes da oposición democrática, amenazando ao réxime co escándalo
internacional, presión que tivo moito que ver no incremento considerable do custe
de represión e unha maior tolerancia coa oposición moderada, xeralmente ben
relacionada co exterior.
Por último, resulta obrigado mencionar o papel que algúns dos organismos
internacionais que operaban no momento, desenvolveron no proceso español, xa
fose dun xeito máis ou menos activo; entre eles destacan as Comunidades Europeas
e o Consello de Europa, como expresión colectiva das democracias europeas, sendo
as dúas únicas institucións gubernamentais internacionais que se negaron a
aceptar como membros a Estados non democráticos, rexeitando en todo momento a
entrada de España mentras non garantise no seu territorio “practicas enteiramente
democráticas, asÃ− como o respecto ás liberdades e dereitos fundamentais.”.
Tamén importante foi o papel de organizacións internacionais non
gubernamentais, as cales procuraron contribuir á instauración dun sistema
democrático de corte occidental, e entre as que destaca a Internacional Socialista
(IS) que xogou un destacado papel debido en parte ao lugar que sempre ocupara
España na conciencia colectiva da esquerda europea desde a Guerra Civil, tentando
desde un principio aislar e afundir ao réxime en virtude dun dos seus principios
fundacionais: “toda dictadura, onde queira que estea, representa un perigo para a
liberdade das nacións”. O recoñecemento e apoio polÃ−tico e monetário que lle
deu ao PSOE (que entre 1974 e 1977 pasou de 4.000 a 50.000 militantes, sen ningún
tipo de subvención estatal) resultou vital á hora de que este partido se fixese co
espacio polÃ−tico de centro-esquerda, pois dotouno da lexitimidade polÃ−tica da que
doutro xeito carecerÃ−a. As fundacións polÃ−ticas alemanas e as organizacións
internacionais democristianas son os últimos expoñentes, pero non por elo os
menos importantes, da intervención e influencia de poderes extranxeiros na
transición.
Na época que precedeu á morte de Franco, producÃ−ronse unha serie de
conflictos, algúns relacionados entre sÃ−, que aumentaron o valor xeoestratéxico
de España para Occidente: a crise económica desencadenada pola alza dos prezos
do petroleo no ano 1973 convirteu ao Mediterráneo oriental nunha das zonas
potencialmente máis inestables do planeta; en Outubro dese ano comezaba a guerra
árabe-israelÃ− do Yom Kipur e en Abril do ano seguinte a Revolución dos
Caraveis poñÃ−a o punto e final á dictadura salazarista en Portugal, (un dos
Estados fundadores da OTAN). Outros paÃ−ses da zona como Grecia ou TurquÃ−a
vÃ−ronse involucrados en conflitos de pequena escala, sempre coa Guerra FrÃ−a
como telón de fondo. En Febrero de 1961, por primeira vez desde 1939, puido unha
organización obreira organizar unha folga prolongada -na cuenca hulleira de
Asturias-, duramente reprimida polo goberno do que era ministro Manuel Fraga
Iribarne. En Washington evaluaron a folga como un sinal de alarma. En outubro
seguinte un estudio patrocinado polo Pentágono - proxecto Vulcano-, elaborado
polo Grupo de Estudios Especiais do Institute for Defense Analises, no que
12
participaba Samuel P. Huntington incluÃ−a a España entre as dictaduras protexidas
por EE.UU, pero con crecente posibilidade de violencia interna e interferencia
internacional. Para Huntington “a necesidade de intervención militar directa das
forzas norteamericanas aumenta en proporción á decrecente probabilidade de
victoria dos grupos cos que estamos aliados”. As solucións propostas para preservar
aos reximes dictatoriais dunha eventual evolución adversa aos intereses de EE.UU
foi a denominada intervención preventiva; asÃ− falaba Huntington ao respecto:
“O que se necesita é unha estratexia de intervención premilitar, intervención
indirecta e acción positiva para conformar o curso polÃ−tico e fortalecer aos grupos
comprometidos ao noso lado ou que con mayor probabilidade manteñan a
estabilidade, antes de que a situación chegue a ser tan grave que plantexe a
necesidade da intervención militar directa”.
A todo isto non era alleo o dictador, nin o seu entorno, como asÃ− o atestiguan
numerosos documentos. AsÃ−, o xeneral F. Franco Salgado Araujo, secretario
persoal do Caudillo, anotaba o 27 de maio de 1967 o seu dialogo con este:
“A obsesión da CIA é conseguir que o noso Estado tolere primeiro, e legalice
despois , a acción de dous partidos, un de carácter socialista e outro democrático,
que deberán ter a súa expresión en dualidade similar no campo universitario e
sindical {...}A CIA cre que con estas actividades cumpre o deber de prever o futuro,
pois do contrario ao réxime débil sucederÃ−ao o caos, e a este o comunismo. A
súa excelencia dime: o goberno está ben informado destas actividades, que segue
de preto”
Planes semellantes se aplicaron ao conxunto de paÃ−ses hispanos.
En marzo de 1971 o presidente Nixon encargaba a Vernon E. Walters (agregado
militar en Italia e coronel dos servicios de intelixencia) a misión confidencial de
transmitir a Franco que “España era vital para o Oeste e Nixon non querÃ−a ver
desenvolverse unha situación caótica ou anárquica. Nixon expresou a esperanza
de que Franco entronizara ao xoven PrÃ−ncipe Xoan Carlos” ao tempo que retÃ−a
para sÃ− a xefatura vitalicia das FF.AA; “o Presidente entendÃ−a que esta serÃ−a
unha situación ideal que asegurarÃ−a unha transición pacÃ−fica e ordenada que o
propio Franco supervisarÃ−a. Alternativamente, se Franco querÃ−a continuar como
Xefe de Estado, Nixon pedÃ−alle que se desprendese da función de Presidente de
Goberno a favor dunha persoa que asegurara, cando Franco falecese, a “pacÃ−fica e
ordeada” entronización de Xoan Carlos de Borbón.
Franco cumpriu coa segunda opción ofrecida e en Xuño de 1973 designou
presidente do goberno ao seu asesor Luis Carrero Blanco. Pero para infortunio deste
último a probada lealdade a Franco valÃ−alle o nomeamento pero tamén
auguraba inestabilidade sociopolÃ−tica. O almirante Carrero garantÃ−a a
subordinación de España á coaliciónda Guerra FrÃ−a, pero a súa
identificación co Caudillo podÃ−a dificultar manter a stability interna durante a
transción ao posfronquismo. O que poderÃ−a ter sido un contratempo, cesou cando
en Decembro de 1973, en medio de mobilizacións sociais contra a dictadura, o
almirante Carrero saltaba polos aires no seu automóbil. O atentado, atribuÃ−do
oficialmente a ETA segue sendo materia de especulación case trinta anos despois,
debido ás extrañas circunstancias que o rodearon.
13
Se entre 1939 e 1975 Franco estabilizou” España mediante os instrumentos da súa
cruel
dictadura, o seu sucesor deberÃ−a logralo dentro dun sistema de partidos
democrático. Cunha módica inversión polÃ−tico-monetaria, aproveitando a
febledade que a dictadura provocara na sociedade -ilegalizados todos os grupos
democráticos, perseguidos outros- desde os anos sesenta aplicáronse os plans de
cooptar , financiar e protexer grupos das máis variadas etiquetas.
O 19 de Xullo de 1974, tres meses despois da revolución portuguesa, Franco era
aqueixado duna enfermidade que anunciaba o fin da súa vida. De inmediato, desde o
partido no goberno da RFA financiabase a convocatoria en Francia (Suresnes) dun
cónclave de xoves socialistas escindidos anos atrás do PSOE, e que situou na súa
cabeza a Felipe González Márquez, acto que contaba co apoio de Washington e o
coñecemento dos servicios de información de Franco, ao tempo que unha
subseguinte campaña de marketing introducÃ−a ante a opinión pública nomes
até entón descoñecidos, que acabarÃ−an illando aos militares da Unión Militar
Democrática e, en xeral, a quenes eran reacios que España entrara na CEE e a
OTAN sen condicións, e calquera que fose o custe. Os grupos que en 1977 foron
legalizados e emerxeron controlando a escena polÃ−tica eran precisamente os
selectivamente financiados desde os gobernos da coalición da Guerra FrÃ−a. Pola
súa parte, Santiago Carrillo xa antes de que morrese Franco comprometera ao
Partido Comunista en “non mover nin un dedo até que Don Xoán Carlos sexa
coroado Rei” e en “recoñecer á monarquÃ−a a cambio da legalización do seu
partido”.
O postfranquismo non pode entenderse cabalmente sen considerar que se iniciaba con
equipos cooptados , aunque revestidos alguns con siglas históricas, que de pronto
apareceron á luz dunha cidadanÃ−a privada durante corenta anos de organizacións
e dereitos polÃ−ticos. Mortos, desaparecidos ou exiliados os representantes
polÃ−ticos da democracia da II República, os cooptados ocuparon a area polÃ−tica
vivindo de gobernos e entidades extranxeiras -até acceder aos presupostos
públicos-, de aÃ− que en asuntos de trascendencia estratéxica eses equipos
satisfaceran con prioridade as esixencias das súas fontes de sostemento, máis que
aos compromisos cos seus electores e afiliados.
O maior problema para o establecemento dunha monarquÃ−a constitucional en
España era precisamente ese forte sentimento popular, en particular nas zonas
industriais das cidades, contra unha restauración, por moi limitado que
constitucionalmente estivese ese monarca. LÃ−deres polÃ−ticos de esquerdas eran
reacios a tal opción, non só polo que significarÃ−a abandeirala diante dun
electorado que sabÃ−an desfavorable, senón ante a posibilidade en sÃ−.
Sen embargo, en 1977, a operación sucesoria foi relativamente sinxela.
Externamente, a maior parte de quenes nas eleccións do 15 de Xuño aparecÃ−an
ao fronte de siglas de ascendencias democrática levaban principios republicanos nos
seus programas: pero xa entón esto era propaganda para captar votos. Os propios
xefes polÃ−ticos cooptados designaron aos candidatos en listas cerradas e bloqueadas
de ámbito provincial, asegurando asÃ− o control parlamentario, e a conseguinte
aceptación da forma monárquica do Estado. Era un significativo cambio,
aparentemente enigmático, entre o dito e o feito en canto á soberanÃ−a interior
14
Do mesmo xeito, e tal como ocorrera con respecto á soberanÃ−a interior, nas
eleccións parlamentarias de Outubro de 1982, Felipe González repetirÃ−a a
operación en canto á soberanÃ−a exterior: mentras en público se identificaba
cun electorado maioritariamente contrario á coalición bélica, unha vez
conseguida a maiorÃ−a absoluta no parlamento, ordeou aos seus parlamentarios votar
a definitiva integración nunha Alianza Atlántica coa que España xa colaborara e
de cuia órbita non podÃ−a saÃ−r. Para dar mayor lexitimidade cara a opinión
pública, mesmo se plebiscitou en Marzo de 1986, nunha campaña de
desinformación e coacción cara os votantes, aos que se alarmou coas nefastas
consecuencias que para España traerÃ−a o illamento de Europa ( de EEUU
haberÃ−a que dicir), que conlevarÃ−a ademais deixar ao paÃ−s sen goberno, pois
tanto o seu como o resto de partidos rexeitaban gobernar fora da OTAN. A
excepción era daquela o Partido Comunista- que para entón xa marxinara a Carrillo
e apenas contaba co 10% da Cámara de Deputados.
A sucesión do réxime franquista foi iniciada con Kissinger no poder. O goberno
Arias Navarro realizou un cambio polÃ−tico bastante limitado ata o ano 1977 que,
(casualmente se se quere), rematou coa chegada ao executivo norteamericano da
administración demócrata de Carter, momento no que comeza o proceso de
legalización de partidos, sindicatos obreiros e recoñecemeno da autonomÃ−a das
nacionalidades. As estructuras do poder socioeconómico legado do franquismo,
aceptaron a reforma polÃ−tica na medida en que as consolidaba e, ao tempo, as
adaptaba á realidad da Europa da Guerra FrÃ−a. Pero non todos os grupos
polÃ−ticos existentes en 1977 poideron presentar candidatos as eleccións
lexislativas, nin en igualdade de condicións os que nelas participaron. Aqueles que
non transixiron á restauración da monarquÃ−a sen previo referéndum,
continuaron ilegalizados. Só na medida en que os equipos polÃ−ticos -cooptados ou
non- demostraban que asumÃ−an as condicionas prefixadas, se lles permitiu
participar na cita electoral. Aos exponentes republicanos, da esquerda nacionalista
vasca, galega e catalana, non se lles recoñeceron os dereitos polÃ−ticos ata que
moito despois do 15 de Xuño de 1977, o espacio electoral e o Parlamento estiveron
ocupados polos comprometidos coa propaganda da reforma. AsÃ− durante a
campaña electoral do mesmo ano, os medios económicos e audiovisuaais,
públicos e privados, dosificaron adecuadamente o seu apoio aos grupos e persoas
comprometidos cos programas de cambio, contribuÃ−ndo asÃ− ademais a modelar
os comicios: conformar un parlamento asentado en torno a un polo de centro dereita e
outro de centro esquerda (ambos en mans de persoas que aceptaban os contidos da
reforma).
A Fundación Konrad Adenauer, vinculada á CDU, financiarÃ−a a súa ascente
sobre os democristianos españois, tanto dos que estaban dentro como fora do
partido gubernamental; a liberal fundación Neumann fixo o propio sobre os liberais
de dentro e fora da UCD; a socialdemócrata Fiedrich Ebert, da órbita da SPD,
sobre o equipo de F. González, mentras que a Fundación Hanns Seidel, próxima
á CSU de Strauss, que contou cun programa internacional a partir de 1976, apoiou
públicamente a Alianza Popular desde o momento mesmo da súa creación. Sen
embargo, Adolfo Suárez non puido sobrevivir na presidencia do goberno máis
duna semana despois de que Jimmy Carter saÃ−se da casa Blanca. O 29 de xaneiro
de 1981, dun xeito tan inesperado como inexplicado, renunciaba á Presidencia do
Goberno e da UCD.
Outros sucesos da transición, como o xa mencionado atentado a Carrero Blanco, ou
15
a trama golpista do 23-F (e a implicación ou connivencia das máis altas esferas
económicas, polÃ−ticas e sobre todo militares, xa non só de España, senón
desde outros estamentos da Coalición da Guera FrÃ−a) permanecen demasiado
escuras na historia recente de España, e só parecen atopar explicación e
coherencia entroncados nos plans que entre as potencias aliadas, circulaban para a
PenÃ−nsula Ibérica desde 1945, con vistas a manter a situación internacional
desexada.
A transición á democracia percorreuna España, sen trocar a penas nada que
afectase ás cuestións de fondo. O debate entre forma de Estado monárquica e
Republicana, decantouse do lado da primeira, porque simplemente non houbo debate.
O cambio foi elaborado, implantado e finalizado por grupos e élites que ou ben
eran as mesmas que detentaran o poder na ditadura, e polo tanto favorables a todo
cambio que os mantivese na mesma posición, ou polo contrario pertencÃ−an a
segmentos de vellos partidos que aceptaban as regras de xogo: non cuestionar a
monarquÃ−a e non provocar a ruptura social e histórica.
Pola súa parte D. Juan Carlos, lexitimado ante os militares “porque fora designado
por Franco, e no exército non se discutÃ−an as ordes de Franco”, buscou tamén
a súa lexitimación democrática, facilitando con elo a recuperación das
liberdades polÃ−ticas e civÃ−s; o principio que moveu ao xefe de Estado desde o
momento de ser entronizado foi en palabras do protagonista “non facer, a ningún
prezo, dos vencedores da Guerra Civil, os vencidos da democracia” o que na
práctica se traduciu na exclusión de calquera tipo de revisión crÃ−tica da
Dictadura, tanto do seu orixe como da súa obra, o que postergou a recuperación da
memoria histórica cidadá, deixando sen tan sequera reflexión a cuestión de por
qué, á morte do dictador, unha parte sustantiva da poboación identificaba
“España” coa negación dos seus dereitos nacionais e cidadáns.
L. Whitehead é da opinión de que nunha transición pactada as forzas
democráticas soen manter as distancias respecto a posibles apoios exteriores, que
poderÃ−an minar a autenticidade dun acordo nacional. Sen embargo, no caso
español, exemplo de transición pactada, os partidos meteron en liza aos seus
aliados externos de forma claramente visible, sen que por iso resultase mermada a
súa credibilidade, máis ben ao contrario. O caso español parece confirmar a
hipótese de que as transicións con maiores posiblidades de éxito son aquelas que
non plantexan unha ameaza ao sistema imperante de alianzas, asÃ− como as que
tenden a preservar os lazos coa potencia dominante; a este respecto, o proceso
democratizador en España non cambiou nada referido ao sistema económico e
defensivo occidental.
Falar pois de formas de Estado, resulta cando menos irrelevante. Os ideais
republicanos que parecÃ−an acomodarse nas ilusións dos españois, mellor que
calquera outra opción polÃ−tica, reunÃ−an ademais a lexitimidade da que as
demais formas previstas carecÃ−an. A ela se amoldaban os resultados das derradeiras
eleccións democráticas ás que acudiu o electorado español até case 40 anos
despois de rematar a Guerra Civil, e que marcou o fin da II República saÃ−da deses
comicios. Sen embargo, como xa quedou dito, non houbo lugar a tal opción. A
monarquÃ−a estaba asentada na Xefatura de Estado antes de que Frasco falecese, e
os escollidos para a posterior e vital tarefa constituÃ−nte, da que nacerÃ−a o texto de
1978, saÃ−ron dun parlamento ao que só accederon os “elexidos”. Ninguna voz
republicana alterou a elaboración dunha Constitución, que recollÃ−a a forma de
16
monarquÃ−a parlamentaria, establece clara e diafanamente “a liberdade de empresa e
de mercado” erguéndose neste tema na Carta máis explicitamente obstruccionista
a eventuais veleidades socializantes ou simplemente nacionalizadoras de cantas
atopamos en Europa, a vez que conta cunhas cesións de soberanÃ−a prácticamente
ilimitadas ( hai que situarse no contexto do sistema construÃ−do en Alemaña e
Italia baixo o dominio dos seus vencedores para atopar en Europa ou EEUU algo
semellante aos art. 96.1 ou 94.1, entre outros) que permiten que un goberno con
maiorÃ−a nas Cortes teña as mans libres para comprometer ao Estado con calquera
pacto internacional, sen que poida deixalo sen efectos un goberno posterior que o
xulgue perxudicial, pois “só poderán ser derogados, modificados ou suspendidos
nas formas previstas no propio tratado” (en Francia esÃ−xese cláusula de
reciprocidade (art. 55) e en EE.UU calquera tratado pode ser anulado por unha
disposición lexislativa posterior, non podendo ningun tratado autorizar o que a
Constitución prohÃ−be), ao tempo que se prescinde do “trámite” parlamentario en
calquera acordo que non sexe de Ã−ndole polÃ−tica e militar, deixando
comprometido asÃ− aos gobernos sucesivos (as Constitucións da inmensa
maiorÃ−a de paÃ−ses capitalistas -francesa art. 53, estadounidense art. 1 [8], suÃ−za
arts 8 e 85, xaponesa art. 73, grega art.28...- esixen que os tratados económicos e
comerciais sexan aprobados polo Parlamento.
Con todo a clave desta adaptación polÃ−tica reside na estructura do Estado. Na
cima sitúase o rei, mentras que ás FFAA continúaselles encomendando a defensa
do ordeamento constitucional (art. 8) - nexo de continuidade co ordeamento
xurÃ−dico do Estado da Dictadura, de cuia esencia militar permanece cal eslabón
este art. 8 da Constitución (reproduce sen maiores cambios, o artigo 38 de Lei
Orgánica do Estado de Franco). Con semellante a tribución ás FF.AA, a
Constitución abre a porta a posibles intervencións militares ante situacións
crÃ−ticas do entramado estatal, distanciandose neste punto do resto de Cartas
democráticas europeas, e apróximandose máis ás dictadas en réximes
dictatoriais (Corea, Brasil, Chile..).
Ô vista de todo o dito ata aquÃ−, parecen perder significado (ou cando menos
parecen ficar sempre relegados á mera teorÃ−a politolóxica) termos como
soberanÃ−a popular ou lexitimidade, toda vez que o auténtico motor do cambio,
nunca estivo en mans do “pobo” ( como ocorre sempre, por outra banda) nin tan
sequera, na de élites que se movesen por algo parecido ao que debera ser a
representación dos interese dos seus electores ( hoxe máis que nunca, acontece o
mesmo). Os españoles de entón “elixiron”, entre seguir co mesmo, ou cambiar ao
que fose. Tocou a monarquÃ−a, tal e como estaba previsto.
2.3 -A DECANTACIÃ N POLA MONARQUÃ A COMO FORMA
POLà TICAO contexto no que nos atopamos ven ser o dos momentos previos á
elaboración da Constitución española de 1978, momentos en que resulta
imprescindible mencionar que a superación da extrema polaridade da
sociedade do pasado e a elevación xeralizada do nivel de vida, contribúen a
crear un clima de rexeite de calquer proxecto que pudiera implicar riscos de
enfrontamento civil ou incertidumes e inestabilidade. Na España dos setenta,
tal e como analizamos na dimensión interna da transición, a seguridade
polÃ−tica e a estabilidade social eran valores fundamentais para a gran
maiorÃ−a da sociedade.
17
Desta forma, foise difundindo un amplio consenso social favorable a un proceso
de cambios polÃ−ticos que conduxesen a unha situación inequÃ−vocamente
democrática. AsÃ−, aqueles partidos polÃ−ticos que ó longo da Transición
souberon conxugar as ideas de seguridade polÃ−tica e dunha situación
democrática á que aspiraba a maior parte do pobo español, foron os que
mereceron sistematicamente o apoio do mesmo. Chegado este punto, o debate
MonarquÃ−a-República parece quedar excluido a un segundo lugar para os
polÃ−ticos que se encargarán de levar ó paÃ−s polas sendas da Transición,
primando entón a necesidade de configurar un sistema auténticamente
democrático como superación da etapa dictatorial anterior, ainda que sen
dúbida, a opción monárquica, -se foi unha opción-, merece do noso estudo e
non se pode considerar irrelevante.
Parece que nestes anos, as virtuais vantaxes que ofrece a MonarquÃ−a para a
Transición desde o sistema autoritario ó democrático, son en realidade un
punto de encontro intelectual e polÃ−tico. Ã frecuente atoparnos, entre os
autores hispanos que van ir preludiando a Transición, alusións á cualidade
inherente da forma monárquica de adaptabilidade e moldeabilidade, para
servir, ca moderación e discreción que se lle espera, ó necesario tránsito á
democracia.
Deste modo, a MonarquÃ−a parece en principio non ser cuestionada nin na
sociedade española nin no cÃ−rculo polÃ−tico e intelectual. A partir deiquÃ−,
iremos configurando unha evolución, presente nestes anos, que culminarÃ−a ca
decantación da MonarquÃ−a como forma polÃ−tica do Estado durante o
periodo constituinte que versa desde o 15 de xuño de 1977 ata o 6 de decembro
de 1978. Falaremos, pois, de dous periodos ben marcados para a MonarquÃ−a:
◊ Durante a Dictadura.
◊ Desde o fin da Dictadura ata a configuración da MonarquÃ−a Parlamentaria
nas Cortes Constituintes.
A) Os primeiros pasos que nos anticipan a posibilidade dunha forma
monárquica de goberno veñen da man de Franco. Segundo FernándezCarvajal González , a institucionalización do sistema franquista tendÃ−a a
“insertar unha MonarquÃ−a limitada no tronco dunha dictadura constituinte e
de desenrrolo”. Referimonos ás denominadas Leis Fundamentais de dito
sistema, as cales suscitaran serias reflexións por aquel entón en canto á
posible evolución do réxime, a partir do punto de apoio da Monarquia como
“forma polÃ−tica” do Estado. O Principio VII da Lei de Principios do Movimento
Nacional de 1958 referÃ−ase á MonarquÃ−a xa introducida como elemento
estructural básico pola Lei de Sucesión na Xefatura do Estado de 1947 como
“forma polÃ−tica do Estado. Non son poucos os estudosos que puxeron de
manifesto a semellanza desta última expresión co tenor literal do artigo 1.3 da
Constitución vixente, con ser tan pronunciadas as diferencias contextuais entre
ambas formas monarquicas, pero isto xa o analisaremos posteriormente. No
referente á Lei de Sucesión, é necesario destacar igualmente a súa
importancia, posto que ésta vai ser a que lexitimará ó Rei para actuar
durante a Transición, xa que segundo a mesma, -art. 2- ó dictador estáballe
reservado o dereito de designar ó seu sucesor, tal e como farÃ−a o 22 de xullo
de 1969; o xeneral decidiu nomear a Don Xoan Carlos de Borbón, fillo de Xoan
e neto de Alfonso XIII, o seu sucesor na Xefatura do Estado a tÃ−tulo de Rei
18
(¿Por que a Xoan Carlos e non a seu pai, lexÃ−timo herdeiro e pretendente ó
trono? Nas conversas que mantiveron o xeneral e D. Xoan poucos acordos se
lograron. Quizais o único fose a negociación da educación que recibirÃ−a o
fillo mayor do pretendente ó trono español. A causa fundamental parece se-la
inclinación de D. Xoan pola implantación dunha monarquÃ−a liberal, o que
inquietou seriamente ó Xefe de Estado dese momento) AsÃ− pois, diremos que
a fórmula non restauraba a MonarquÃ−a realmente senón que Franco
dispuxera quen lle sucederÃ−a como Xefe do Estado, e con que tÃ−tulo;
dispoñendo tamén como serÃ−a esta maxistratura; por un lado, ben
diferente da súa propia, que resultaba omnÃ−moda na práctica, pero, por
outro lado, o deseño da mesma asemellabase máis a unha MonarquÃ−a
limitada que ás suás homologas europeas. Para finalizar este percorrido da
MonarquÃ−a durante a Dictadura e por entre as Leis a través das cales
intentarÃ−a o xeneral deixar “ben atada” a súa sucesión, citaremos a última
Lei de 1971 pola que se atribúen as funcións de Xefe do Estado a Xoan Carlos
I en caso de ausencia ou enfermidade do titular da Xefatura, o cal dará ó Rei
lexitimidade para actuar posteriormente.
B) Continuando ca nosa andadura sobre como se vai perfilando a MonarquÃ−a
durante a represión franquista, chegamos ó devir da mesma xa ca morte do xeneral
o 20 de novembro de 1975. Dous dÃ−as despois, o 22 de novembro, D. Xoan Carlos
I é proclamado Rei de España, polo Consello de Rexencia, xurando fidelidade
ós principios do Movimento Nacional ante as Cortes franquistas, e dÃ− o novo
monarca no seu discurso: “Hoy comienza una nueva etapa en la historia de
España... Una sociedad libre y moderna requiere la participación de todos en los
foros de decisión, en los medios de información, en los diversos niveles educativos
y en el control de la riqueza nacional. Hacer cada dÃ−a más cierta y eficaz esa
participación debe ser una empresa comunitaria y una tarea de gobierno” Deste
modo, e cun discurso ben distinto do que prefirirÃ−a o XeneralÃ−simo, comeza a
andadura do Rei polos camiños da Transición, andadura rápida e firme que
darÃ−a os seus froitos ca plena lexitimación da MonaquÃ−a como forma polÃ−tica
do Estado español no referéndum do 15 de decembro de 1976 no que se aproba o
proxecto de reforma polÃ−tica. Pero antes precisaremos como foi esa andadura e que
forzas interveñen na elaboración de dita lei para a reforma polÃ−tica.
O primeiro problema que debe afrontar o Rei Xoan Carlos, é decidir quen colocar
nas presidencias do Goberno, do Consello do Reino e das Cortes. Decide finalmente
manter a Carlos Arias Navarro como Primeiro Ministro, seguindo os consellos da
familia de Franco, dos conselleiros do Reino e do Cardenal Tarancón. E ca axuda de
Arias Navarro consigue que o seu antigo preceptor, Torcuato Fernández Miranda,
sexa nomeado Presidente das Cortes e do Consello do Reino. à un catedrático de
Dereito PolÃ−tico hábil e intelixente, tÃ−mido pero brilante, pero antipático e
distante, odiado polos franquistas que ocupou interinamente a presidencia do
Goberno tra-la morte do almirante Carrero Blanco, e que ten estudiada a forma en
que se pode producir a reforma do Réxime. Pero de pouco lle van servir os
coñecementos a Arias Navarro, pois será destituido polo Rei en xuño de 1976.
Esta serÃ−a unha das actuacións máis importantes do monarca, xunto ca oferta
que proporá a Adolfo Suarez para presidir un novo Goberno. Dous pasos relevantes
anteriores á elaboración da Lei para a Reforma PolÃ−tica pois nesta Suárez xoga
un papel fundamental.
AsÃ− todo, ¿en que circunstancias recibe Suárez a oferta do Rei e cal parece ser a
19
razón; que perfil polÃ−tico representa Suárez? Neses dÃ−as, o Rei realiza a súa
primeira visita de Estado ós Estados Unidos. AlÃ− provoca o aplauso xeral e
entusiasta nun discurso ante senadores e congresistas no que nada do que dÃ− ten que
ver co que defende o seu Primeiro Ministro en Madrid. Nada máis volver a Madrid,
o seu propósito é o de cesar a Arias Navarro, pero atopase con que é o
estamento militar quen lle remite unha carta pedÃ−ndolle a destitución de Arias,
acusado de ser demasiado tolerante e feble ante as folgas e manifestacións xeradas
nas rúas. AsÃ− o Goberno Suárez xura o seu cargo ante o Rei o luns 15 de xullo,
non sendo ben recibido por ninguén, nin polo búnker (seguidores de Franco) nin
pola oposición democrática, nin polos “reformistas”: nin Fraga nin Areilza queren
seguir no Goberno. Suárez é un anónimo funcionario franquista, ministro do
gabinete de Arias pero que a partir deste momento, como é ben sabido por todos,
xogará un papel esencial na configuración dun tránsito cara a Democracia en
España, asÃ− como favoreceu do mesmo xeito a decantación da MonarquÃ−a
como forma polÃ−tica, -non fai falla decir que Suarez fará todo o posible porque o
Rei continúe no trono-.
Desde esta última vertente, hai un paso refrendado polo pobo español, xa en
condicións de liberdade e democracia pluralista, que é o punto de arranque para a
nova legalidade que puidera surxir posteriormente; tamén a norma constitutiva
lexitimadora das propias Cortes Constituintes. Si se aceptara esta premisa e se
considerara a Lei para a Reforma PolÃ−tica como marco xurÃ−dico lexitimador da
actividade do Estado (tamén da labor constituinte) ata a entrada en vigor da nova
Constitución debemos reparar en que o artigo 3.3 da Lei para a Reforma PolÃ−tica
1/1977, de 4 de xaneiro, dispón que, antes de “sancionar unha Lei para a Reforma
Constitucional”, o Rei “terá que someter o proxecto a Referéndum da Nación”,
o cal resulta moi significativo para a Coroa.
O referéndum que aprobou dita Lei con aquiescencia do 94.7% dos votantes,
produxo un xiro considerable no plantexamento da cuestión monárquica, que ata
ese momento debatÃ−ase entre se-lo froito do reinado de Alfonso XIII e, polo tanto,
como algo imposto e non desexado. Ã redor da MonarquÃ−a circulaba a idea de
que haberÃ−a que abortala mediante un referéndum aclaratoria sobre cal era a
forma de Goberno que se querÃ−a, MonarquÃ−a ou República, se embargo, como
dixemos, o referéndum do 15 de decembro de 1976 foi presentado como un
remedio indirecto daquela premisa. As forzas moderadas non consideraron convinte
unha consulta tan brusca e tallante, cando se estaban intentado construir uns cimentos
sólidos, esto é, unha democracia estable e duradeira. No Proxecto da Lei para a
Reforma PolÃ−tica mencionabase ó Rei, logo a pesar dos rodeos, ahÃ− estaba
aprobada por unha abrumadora maiorÃ−a. A oposición, que predicou a abstención
naquela consulta, foi cedendo paulatinamente ante o descubrimento de que o
verdadeiro problema non estaba na dicotomÃ−a, como mencionamos ó principio de
MonarquÃ−a ou República, senón o binomio democracia / dictadura. Sen
embargo, cabe destacar que este non será un plebiscito democrático pola simple
razón de que as forzas da oposición ainda non están legalizadas, polo que só hai
campaña institucional en favor da participacón do voto e polo sÃ−. Asimesmo,
diremos que este refendo supón un paso imprescindible cara a democracia e que non
existe a posibilidade de dar marcha atrás: nese momento era o único que existÃ−a
e a mellor fórmula entre as alternativas inexistentes. Agora ó Rei só lle quedará
esperar ás eleccións de xuño de 1977 para saber como se perfila a institución
que representa, pois que a MonarquÃ−a vai continuar a súa andadura xa está
aprobado.
20
A lexitimidade dinástica queda posto de manifesto asÃ− cando o 14 de maio de
1977 D. Xoan de Borbón cede os seus dereitos dinasticos á Coroa, na persoa do
seu fillo. Asimesmo, segundo o profesor Fernando BadÃ−a, as eleccións de xuño
de 1977, ademáis de plantexar un novo cadro polÃ−tico e de marcar a senda pola
que deberÃ−a discurrir a Transición, proporcionarÃ−a a concurrencia da tercera das
lexitimidades que coinciden co Rei Xoan Carlos: a democratica.
En xullo de 1977, momento no cal se abre a lexislatura constituinte, a MonarquÃ−a
pasara o periodo de proba máis difÃ−cil e o debate que se centra na elaboración do
texto constitucional versa sobre o deseño da MonarquÃ−a que se prefire, pero non
sobre a sua existencia, punto sobre o cal non se plantexa discusión algunha, a pesar
de que o PSOE manteña un voto a favor da república, o cal analisaremos a
continuación no debate no Parlamento.
A cuestión secular MonarquÃ−a / República dificialmente se resolverÃ−a de
forma satisfactoria sen o complexo proceso de consenso que entre distintas forzas
polÃ−ticas, especialmente pola esquerda, foise realizando desde moi comezos da
Transición. Esto porÃ−a de manifesto xa a partir da Lei para a Reforma PolÃ−tica e
nas negociacións inmediatas que o Goberno mantivo ca oposición democrática.
AsÃ− pois, con estos antecedentes, hai que suponer que o texto elaborado pola
Ponencia Constitucional (art. 1.3 que dÃ−: “A forma polÃ−tica do Estado español
é a MonarquÃ−a Parlamentaria”) non terá grandes debates internos como
expuxemos ó principio, pero o PSOE, manterá tal e como dixemos, alomenos
formalmente, un voto a favor da República, ó igual que os nacionalistas vascos e
cataláns obviamente.
AsÃ−, haberá en relación a este tema, tres grupos ben diferenciados polas súas
posturas ante esta cuestión:
No primeiro grupo inscribense os sectores mais radicalizados nacionalistas
(catalán-vasco) onde a MonarquÃ−a terá unha cuestionabilidade grande. Forma de
Goberno (MonarquÃ−a-Republica) e formade Estado
(federalismo-centralismo/autonomismo e mesmo, confederación) entrelázanse,
polÃ−tica e doctrinalmente, na interpretación e extensión do concepto e
titularidade da soberanÃ−a. Besamos algunhas das intervencións dos deputados e
senadores pertencentes a estes grupos:
O deputado Barrera, lider de Esquerra de Catalunya, dirá na súa enmenda para a
sustitución da fórmula proposta pola Ponencia: “El Estado español, formado por
una comunidad de pueblos, se constituye en una República democrática y
parlamentaria, que propugna como valores superiores de su ordenamiento jurÃ−dico
la libertad, la justicia y la igualdad y el respeto al pluralismo polÃ−tico”. Na súa
defensa da enmenda, Barrera recoñecerÃ−a “las grandes cualidades polÃ−ticas y
personales demostradas por el Rei” pero afirmarÃ−a que “una autentica y efectiva
democracia no es posible en España sin la restitución previa de la soberanÃ−oa a
las naciones que integran el Estado y sin una forma de Estado republicas, pues no
puede haber Republica democrática viable sin nacionalidades soberanas”.
Criticará os razonamentos pro-monárquicos considerando que a racionalidade e
solidez democráticas residen na aplicación estricta do principio da soberanÃ−a
popular / nacionalidade. Mais tarde proporÃ−a un referéndum previo sobre
MonarquÃ−a ou República.
21
Na mesma liña argumental manisfestaranse os senadores Audet e Bajo. Para Audet,
de Ezquerra Republicana de Catalunya, reñecendo tamén a actuación
democrática do Rei e do mesmo xeito que a cuestión fundamental “no es
República o MonarquÃ−a sino democracia o dictadudra”, argumentará en favor da
República sobre a base destes tres supostos: a) a MonarquÃ−a, como privilexio, vai
en contra da igualdade de tódolos cidadáns, b) a MonarquÃ−a sustitúe o poder do
pobo soberano e c) a República significa a concreción do principio de
racionalidade da organización do poder polÃ−tico. ContraporÃ−a igualmente o
fracaso das Repúblicas en España ó fracaso das MonarquÃ−as e proporÃ−a
tamén un referéndum previo, igual que farÃ−a despois o senador Bajo. à ste
sinalará que a forma de Estado “no puede ser sustraÃ−da a este principio general de
la soberanÃ−a popular” e que “un Rei no puede entrar por la puerta falsa”, aludindo
á necesidade de convocar un referéndum previo que lexitimara unha sustitución
das orixes franquistas da MonarquÃ−a.
Resumindo estas intervencións, diremos que a Republica aparece defendida
periféricamente e como un supostao que incide en formulación federais,
confederais ou incluso, encubertas, de pre-independencia.
O segundo grupo conformaranno quenes están por unha defensa testimonial da
República, sen solicitar un referéndum especÃ−fico e previo, esto é, o PSOE.
Este voto particular haberá que entendelo como unha concesión testimonial á
súa tradición historica en base ós prinpicios clásicos de interpretación da
soberanÃ−a popular. AsÃ−, Gómez Llorente, deputado socialista dirá que “ la
forma Republicana de estado es mas racional y acorde bajo el sistema de los
principios democráticos”, pero que “no vamos a cuestionar el conjunto de la
Constitución por esto(por la MonarquÃ−a) de forma que atacamos
democráticamente la ley de la mayorÃ−a”. En termos moi análogos dirá outro
deputado socialista, MartÃ−n Toval, “ser republicano hoy puede significar salvar a
la MonarquÃ−a de sus adherencias no democráticas, pero recordando que solo la
MonarquÃ−a por asi decirlo, Republicana, puede tener legitimidad para los
demócratas”. CumplÃ−ase asÃ− como sinalamos en páxinas anteriores co
recoñecemento e colaboración ca MonarquÃ−a tendo en conta a complexa
realidade social e polÃ−tica española, á analise do dirixente socialista Luis
Araquistáin, que reiteraba que o problema non estaba na dicotomÃ−a
MonarquÃ−a-Republica senón na alternativa democracia-dictadura.
No terceiro e último grupo, hai sectores polÃ−ticos ou persoalidades independentes,
que apoian á monarquÃ−a. Nel hai que incluir ó PC, UCD, Alianza Popular e PSP,
con matizacións dos sectores vascos e cataláns moderados e outros grupos e
independentes.
A actitude pro-monárquica máis significativa vennos da man dos comunistas,
expresada no Congreso polos deputados Solé-Tura un dos poñentes
constitucionais, e, sobre todo, por Santiago Carrillo ¿Cómo explican o que, de
feito, xa se pactara ó comezo da Transición? Varios argumentos empregará
Carrillo a favor do apoio á MonarquÃ−a e a unha MonarquÃ−a sen referéndum:
en primeiro lugar que o cambio non se produciu por ruptura, senón por reforma
desde o poder constituido, o que implicaba a necesidade do pacto e o consenso; en
segundo lugar, como xustificación deste consenso, as esixencias da realidade social
e polÃ−tica española: “Un partido polÃ−tico -dirá Carrillo- que se propone
transformar la sociedad no puede prescindir de la realidad”; en terceiro lugar, pola
22
persoalidade, actuación e compromiso democrático o Rei Xoan Carlos; e, en
cuarto lugar, a aceptación/colaboración da MonarquÃ−a establecida terá uns
lÃ−mites expresos: o seu carácter constitucional e democrático; asÃ−, dirá
Carrillo, que “mientras la MonarquÃ−a respete la Constitución y la soberanÃ−a
popular, nosotros respetaremos la MonarquÃ−a”. Deste modo, os plantexamentos
polÃ−ticos e estratéxicos primarán sobre os doctrinais e o asentamento da
democracia, a polÃ−tica de reconciliación nacional, e a aceptación do cambio non
rupturista enmarcarán unha decisión pragmática.
Nese grupo, incluironse outros sectores polÃ−ticos e persoalidades independentes
que se ben non cuestionaron a MonarquÃ−a, si matizarán a súa adxetivación,
pero esto analizaremolo no capÃ−tulo posterior. Era evidente que nin UCD, nin AP,
plantexarÃ−an o problema MonarquÃ−a-República, no caso do PSP, a pesar de
moverse pola órbita da esquerda, sempre mantivo unha actitude pro-institucional
monárquica.
Para rematar este capÃ−tulo, faremos un intento de sÃ−ntese, dicindo que o
protagonismo do Rei durante os meses que durou a Transición e o proceso
constituinte, estivo amparado en gran parte por unha norma -a Lei para a Reforma
PolÃ−tica, aprobada en decembro do 76- pero derivado sobre todo dun peculiar xeito
que adpotou a nosa Transición, na que o Rei acabou sendo -ata a celebración das
eleccións en xuño de 1977- a única institución que, fundando a súa
lexitimidade orixinaria na Dictadura que se querÃ−a superar, disponÃ−a dos medios
legais precisos para abrir un proceso de cambio susceptible de posibilitar o
establecimento dunha nova lexitimidade. PoderÃ−a dicirse, asÃ−, que a
MonarquÃ−a se restaura pola Dictadura e se instaura con posterioridade, tras unha
decisión democrática, primeiro do constituinte e, despois do corpo electoral.
Concluida, pois, a nosa labor de abordar como se chega ó consenso duna
MonarquÃ−a como forma polÃ−tica do Estado español, quedará estudar a
decantación máis especifica por unha MonarquÃ−a Parlamentaria nas Cortes
Constituintes, traballo que se exporá o seu seguinte capÃ−tulo, non sen antes
mencionar para rematar éste que a opción monárquica non tiña outro camiño
que o que facilitara o réxime parlamentario.
3. DISCUSIÃ N E CONFIGURACIÃ N DA MONARQUIA NA
CONSTITUCIÃ N DE 1978
“La forma polÃ−tica del estado español es la monarquÃ−a parlamentaria”
Constitución Española (art. 1.3))
Polo que respecta á configuración do estado español en torno á idea da
monarquÃ−a, ésta foi froito de importantes discusións durante o periodo
constituinte. HabÃ−a unha división sustancial entre os partidos monárquicos, polo
papel que debÃ−a xogar a Coroa, por unha parte, Alianza Popular pretendÃ−a dotar
ó Rei, dun rol polÃ−tico activo, a pesar das teses sostidas por Fraga uns anos antes.
A UCD pola súa banda estaba partida entre partidarios da posición de A.P. como
López Rodó, cunha Coroa con importantes atribucións e un orgao que
acompañara ó monarca nas súas decisións como o Consello do Reino doutras
epocas; e outros que ca intención de alonxar ó rei do protagonismo polÃ−tico
foron os que nuclearon o consenso cos partidos de esquerdas. Dous temas centraron o
23
debate:
⋅ Distinción entre monarquÃ−a como forma de estado ou de goberno.
Dun lado, M. Fraga ou Ollero sostiñan un termo amplo e elástico de estado, que
lles permitÃ−a xustificar a súa opción pola forma de estado, xa que se vÃ−a que
isto situarÃ−a á coroa como mellor garante da unidade e da permanencia por enriba
dos cambiantes réximes polÃ−ticos.
Pola súa parte, Ruiz del Castillo, determina a anfiboloxÃ−a do termo goberno, que
pode referirse tanto a un órgano do poder estatal como organización polÃ−tica
global, ou M. Aragón quen afirma que a forma de estado é democrática, artigo
1.1 (citando a Kelsen, quen só recoñecÃ−a como formas de estado, con
significación xurÃ−dica, á democracia e á autocracia) e que a monarquÃ−a é
forma de goberno, primeiro porque a soberanÃ−a reside nos cidadáns e porque,
forma de estado monárquico, reservase únicamente ó absolutismo, xa que como
forma de estado aludirÃ−a á preeminencia ou supremacÃ−a do órgao da Coroa, ou
de forma de goberno que darÃ−a a condición de órgao que cualifica unha forma de
organización dos poderes, pero non deixa á coroa como como columna vertebral
do estado. Tamén o socialista MartÃ−n Toval afirma como en ninguna
monarquÃ−a europea se califica de forma de estado.
O por que de manter a forma intermedia, e dicir, como forma de estado entendida no
máis amplo sentido, era porque como dÃ− M. Aragón, a coroa fixo posible a
Constitución porque actuou na transición como forma de estado, como orgao
preeminente, guiando os pasos do paÃ−s cara o transito pacÃ−fico. A idea e a
preocupación son as mesmas: situar á monarquÃ−a lonxe da disputa polÃ−tica e
garantir a permanencia e unidade do estado español.
⋅ MonarquÃ−a parlamentaria
O debate sobre a cuestión de se debÃ−a definirse como parlamentaria ou
constitucional, non tivo demasiadas complicacións, mesmo algúns como o Prof.
Ollero abogaban pola súa supresión, “porque hai republicas que non son
parlamentarias, pero toda monarquia democrática ten que ser parlamentaria”
O que se pretendÃ−a, sobre todo no Titulo II, era non dotar á coroa de poderes,
pouco acorde ca monarquia parlamentaria como eran a convocatoria extraordinaria
das Cortes ou a do referendo, non permitindo, como nos casos belga ou británico,
outorgar á coroa funcións dos tres poderes clásicos, senón que na Constitución
española , a parlamentarización supón:
⋅ A imposibilidade de suspensión rexia das Cortes
⋅ Necesaria aprobación parlementaria do candidato á presidencia do
goberno, a proposta do Rei
⋅ Non dotalo de poderes implÃ−citos ou de reserva
⋅ E as fórmulas de control máis directas do parlamento: o xuramento do rei
ante as Cortes (art. 61), a posibilidade de inhabilitar do seu cargo ó Rei por
repetidas vulneracións do sistema constitucional e o nomeamento das Cortes
do que será o rexente, en caso de non poder cumplirse as disposicións do
artigo 59.
Este entramado de control parlamentario, configura ó Rei como unha institución de
representación social. Isto degrada ós principios da tradición histórica da
monarquia en auspicio do principio de igualdade nos que se fundamentan a maior
24
parte das crÃ−ticas republicanas: o carácter vitalicio e hereditario da institución, a
non responsabilidade da coroa (que non do Rei como persoa, xa que éste pode ser
inhabilitado) e a xestión persoal, e sen control algún, da partida orzamentaria que
as Cortes lle asignan polos orzamentos xerais do estado destinada á Casa Real.
A sucesión na coroa sigue os cauces historico-tradicionais (art. 57): primeira liña
de consanguineidade, á frente da cal estará o fillo primoxenito lexÃ−timo, antes
que as posteriores, o home antes que a muller, e en caso de coincidencia do anterior,
será preferible a persoa de máis idade sobre a menor. Neste tema, dous foron os
puntos controvertidos, o principio de igualdade de sexos que sostiveron algúns
senadores, acollendose ó artigo 14 da propia Constitución, finalmente a enmenda
non prosperou; e a da calificación da dinastÃ−a como “lexÃ−tima” ou “histórica”,
optar pola de lexÃ−tima suporÃ−a considerar ilexÃ−timo as fórmulas polÃ−ticas
que na historia de España non foran monárquicas, polo que se optou por calificar
á monarquia de histórica, termo moito menos conflictivo.
As funcións constitucionalmente atribuidas ó Rei agrupanse en:
⋅ SÃ−mbolo: exercer a xefatura do estado non significa encarnar a
soberanÃ−a, senón a unidade do poder estatal, a unión entre os seus
órganos, asume a máis alta representación do estado nas relacións
internacionais, o mando supremo das Forzas Armadas, a xustiza exerce no
seu nome, correspondelle o alto patronazgo das Reais Academis e confire os
empregos civÃ−s e militares asÃ− como os honores e distincións.
⋅ Moderador: pese a que se lle atribúa a ordenación do funcionamneto
regular das institucións, que sanciona e promulga as leis, que convoca e
disolve as Cortes Xerais, que expide os decretos acordados en Consello de
Ministros e que nomea ós Presidentes das Comunidades Autonomas,
éstes son “actos debidos”, polo que a función moderadora nos se
diferencia gran cousa da función simbólica. O rei só culmina o acto que
outro órgano decide e acreditao como acto estatal, revestindoo ca súa firma
da solemnidade propia.
⋅ Arbitro: moi discutida esta función, por ser árbitro aquel que interpreta as
reglas de xogo e fainas cumplir, e o rei non ten ningún tipo de poderes
implÃ−citos ou de prerrogativa para cumplir como tal; o único que lle
queda é a mediación entre executivo e lexislativo á hora da proposta de
candidato á presidencia do goberno, e hai bastante acordo en que o Rei ten
daquela un certo protagonismo, principalmente cando o resultado electoral
non foi claramente favorable a algunha das forzas polÃ−ticas.
A fórmula monárquica supuxose virtualmente aprobada, ca aprobación por
referendo da constitución.
Tra-la entrada en vigor da Constitución, Adolfo Suárez decidiu convocar novas
elecións, nas que volveu obter maiorÃ−a suficiente para continuar ó frente do
Consello de Ministros, pero as divisións no seo da Unión de Centro Democrático
facÃ−an cada vez más difÃ−cil a laboura de goberno, e o Presidente acabarÃ−a
presentando a demisión ó Rei en xaneiro de 1981. Por outro lado, ETA
intensificara a súa acción terrorista. Un suceso veu a suliñar o grado de deterioro
da situación polÃ−tica: durante unha visita dos monarcas á sala de Xuntas de
Guernica, membros de Herri Batasuna provocaron incidentes. Don Xoan Carlos
pronunciou entón unhas palabras que definen a actitude da Corona, daquela e hoxe,
ante o problema separatista: "Frente a quenes practican a intolerancia, desprecian a
25
convivencia, non respetan as institucións nin as normas elementais dunha ordeada
liberdade de expresión, quero proclamar, unha vez máis, a miña fe na
democracia e a miña confianza no pobo vasco".
Pero sen dúbida o momento providencial de intervención do monarca, en defensa
da Constitución e das liberdades, produxose o 23 de febreiro do 81, cando, na
votación en Cortes do candidato a Presidente do Goberno de Leopoldo
Calvo-Sotelo, irrumpe no hemiciclo un grupo de gardas civÃ−s, á fronte dos cales o
tenente coronel, Antonio Tejero, lidera un golpe de estado, invocando a persoa do Rei
e o artigo 8 da Constitución. O monarca, no seu papel de mandatario supremo das
Forzas Armadas interven tentando sofocar os ánimos dos militares golpistas e en
defensa da soberania popular e o pluralismo polÃ−tico, representado nos deputados
retidos, e fronte ás pretensións dictatoriais e de involución cara un partido
único. A pesar de que se discute que as actuacións do monarca aquel dÃ−a non
foron correctamente refrendadas e que se extralimitou no uso dos seus poderes rexios,
a actuación real non puido ser máis respetuosa ca orde constitucional
-CONCLUSIà NSChegados a este punto do traballo, é necesario que nos cuestionemos a saúde da
nosa MonarquÃ−a actual, facendo unha especial refrencia ó seu pasado e ó seu
futuro máis próximo, esto é, ¿Está a MonarquÃ−a o suficientemente
lexitimada como para soportar calquer vaivén que poña en dúbida a súa
relevante posición do sistema?
En primeiro lugar, e sobre a lexitimación da Coroa, xa aclaramos ó longodo
traballo, que ésta consiguese dun xeito indirecto, pois a capacidade de acción do
Monarca vÃ−ñalle dada do Rexime anterior e durante os primeiros anos, ata o
refrendum do 15 de decembro do 77, non haberá unha cuestionabilidade con
respecto á MonarquÃ−a, xa que neses momentos o debate e problema principal era
o da dicotomÃ−a democracia-dictadura. Sabemos que moitos problemas, ademais do
da Coroa, quedarán sen resolver e o debate parlamentario será ambiguo con
respecto á elección MonarquÃ−a-República ó igual que con temas como o papel
das autonomÃ−as, o novo modelo economico-social, ou a posición do exército ou
a Igrexa no sistema. Todos estos serán temas a ignorar polas clases polÃ−ticas, pois
o momento requerÃ−a a mellor simplificación posible nos temas a debatir,
convertindose o consenso, como sabemos, na palabra clave de todo o proceso.
AsÃ− pois, xa sabemos que a MonarquÃ−a quedarÃ−a lexitimada
democráticamente a través do referendum do 15 de xuño de 1977, que
solicitaba un “sÃ−” á sociedade española para un cambio de Rexime cara a
democracia con MonarquÃ−a incluida, pois non existirá n referendum especÃ−fico
que cuestionara a poboación se preferÃ−a un sistema polÃ−tico republicano ou
monárquico.
Con todo, a actuación do Rei nestes anos será recoñecida polÃ−tica e
socialmente como exemplarmente democrática, gañando o monarca o favor
posterior da opinión pública do paÃ−s. Deste xeito, ¿existe algún tipo de
cuestionabilidade ou debate actualmente que poña en entredito a MonarquÃ−a e
abogue por unha República? Non cremos que a estas alturas alguén pense que o
sistema vaia a cambiar, alomenos nun futuro próximo, nin que por fin se plantexara
un referendum pola elección especifica da forma polÃ−tica do estado español. Do
26
mesmo xeito, pensamos que ainda que se plantexara o referendum, a seriedade e a
falta de escándalos do Monarca e a súa familia afluirán na maiorÃ−a das
conciencias españolas (moitas delas “xoan-carlistas”) outorgandolle o seu
“beneplácito” ó xefe do estado.
Por outra parte, pensamos que na actualidade non escasean os escándalos, -sobre
todo na monarquÃ−a británica- e que calquer dÃ−a poden afectar ó impoluto
curriculo da Familia Real española. Chegado este punto, debemos nomear á
noreguesa Eva Sannum polo balbordo social e polÃ−tico qeu causou a modelo ó
coñecerse o seu noivazgo co Principe de Asturias, futuro Monarca: ¿por que toda
a preocupación cae sobre a “coroa” desta muller? à obvio que a súa
nacionalidade extranxeira e a súa profesión de modelo non son precisamente
caracterÃ−sticas favorables para unha futura Raiña, segundo din os monarquicos,
pois os republicanos xeralmente non din nada en contra xa que todo lles parece o
mesmo: teóricamente o único requisito que debe reunir o Xefe do Estado é saber
asinar, sin ter sequera que saber ler ou escribir. Polo tanto ¿ por que tanta
cuestionabilidade? ¿Acaso esta muller, que fala 5 idiomas romperÃ−a o equilibrio e
a estabilidade da MonarquÃ−a se chegase a converterse en Raiña de España?
Realmente, estamos seguros de que si repercutirá desfavorablemente na imaxe de
Casa Real, non por ser modelo, senón porque por exemplo resultara Eva ser unha
prostituta, esto traerÃ−a consecuencias sociais que quizais poderÃ−an derivar en
cambios institucionais, pois non olvidemos que un dos papeis máis importantes de
xoga a MonarquÃ−a é a súa función psicolóxica e sociolóxica, de
estabilidade, unidade e dignidade. Se este papel chegara a peligrar, como no caso de
Inglaterra, quizais si caberÃ−a algún replantexamento na forma polÃ−tica do
Estado, pois, a diferencia dos nosos veciños británicos, nin estamos tan
acostumados ós escandalos reais, nin é tan continuada e estable a nosa tradición
monarquica.Temos que remarcar que o escandalo que puidera salpicar á familia real
terÃ−a que ter unhas dimensións relativamente grandes e afectar dun xeito directo
á figura que ocupa o trono; unha crise profunda.
Nunha orde diametralmente oposta, tamén nos cuestionamos as aportacións que
unha forma polÃ−tica republicana suporÃ−a para a sociedade española,
especialmente no referente ós gastos inherentes a ambas. Presuntamente, os gastos
da Xefatura do Estado deberian selos mesmos para a MonarquÃ−a como para un
Presidente da República, ca salvedade importante que supón o non sometimento ó
control por parte do Tribunal de Contas da “partida” real, isto é , ninguén sabe
cales son os gastos necesarios do Rei nin, como se distribuen, privilexio e orixinal da
antigas monarquÃ−as europeas, asÃ− como de calquer outro réxime en que as
condicións e dereitos de igualdade pasa a xogar un papel formal, e non material
dentro do sistema: o sexo, a idade ou o sangue resultan pois condicións
indispensables nalgúns “recovecos” dos actuales sistemas polÃ−ticos.
BIBLIOGRAFÃ A
- Pablo Lucas Verdú (1983) LA CORONA Y LA MONARQUà A
PARLAMENTARIA EN LA CONSITUCION DE 1978 Edt Facultade de Dereito da
Universidade Complutense.MADRID
⋅ Papell, A (1980).LA MONARQUIA ESPAÃ OLA Y EL DERECHO
CONSTITUCIONAL EUROPEO Edt. Labor BARCELONA
⋅ Aragon Reyes, M(1990):DOS ESTUDIOS SOBRE LA MONARQUIA
27
PARLAMENTARIA EN LA CONSTITUCIÃ N ESPAÃ OLA.Edt. Civitas
MADRID
- Joan E. Garcés SOBERANOS E INTERVENIDOS, ESTRATEGIAS
GLOBALES, AMERICANOS Y ESPAà OLES.Siglo XXI de España Editores.
- Charles T. Powell DIMENSIÃ N EXTERIOR DE LA TRANSICIÃ N
ESPAÃ OLA
Charles T. PowellSacado de Internet
- Leopoldo Calvo Sotelo MEMORIA VIVA DE LA TRANSICIÃ N.Edt. Plaza y
Janés
⋅ Manuel Rivas e Xoan I. Taibo OS PARTIDOS POLÃ TICOS NA
GALIZA.Edt. Jdo Ruiero
- R. Morodo LA TANSICIÃ N POLÃ TICA.Edt. Tecnos (temas claves de la
constitución española)
- Alcantara.(1997)POLÃ TICA DE GOBIERNO EN ESPAÃ AEdt. Tirant lo
Blanch VALENCIA
- Mariano GarcÃ−a Canales (1991) MONARQUIA PARLAMENTARIA
ESPAà OLAEdt. Tecnos. (temas claves de la constitución española) MADRID
- Jose Felix , R. Cotarelo y compañÃ−a (1989) LA TRANSICIà N
DEMOCRÔTICA ESPAà OLA Edt. Sistema MARID
- Paloma Román (1995)SISTEMA POLà TICO ESPAà OL Edt. Mc Graw Hill
MADRID
- Roberto Blanco Valdés (1998)INTRODICCIà N A LA CONSTITUCIà N
ESPAÃ OLA DE 1978 Edt. Alianza MADIRD
- Nigel Townson EL REPUBLICANISMO EN ESPAÃ A 1830-1977Alianza
Universidad
- Comellas GarcÃ−a-Cleva, José LuÃ−s HISTORIA DE ESPAà A
MODERNA Y CONTEMPORÔNEA (1464-1965)
- Angel Bahamonde HISTORIA DE ESPAÃ A SIGLO XX, 1875-1939Edt.
Cátedra
-Javier Tusell HISTORIA DE ESPAÃ A EN EL SIGLO XX
- Gabriel Jackson (1980) Aproximacion a la españa contemporanea 1898-1975
Dimensiones hispanicas
la nueva españa -viernes 4 de junio del 1976
la nueva españa-miercoles 15 de junio del 1977
ABC -15 de diciembre del 1976
28
PAXINAS WEBS CONSULTADAS
http://www.vespito.net/historia/transicion/html
http://www.geocities.com/fororeal/html
http://www.rebelion.org/spain/polo261200/html
http://www.foros.hispavista.co/politica-españa/856/html
UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA
FACULTADE DE CIENCIAS POLÃ TICAS E SOCIAIS
MONARQUÃ A
VS.
REPÃ BLICA
CURSO 2001-02
29