As Rulas de Bakunin; Antón Riveiro Coello

AS RULAS DE BAKUNIN (ANTÃ N RIVEIRO COELLO - XINZO DE LIMIA 1964)
INFORMACIÃ N SOBRE O LIBRO:
-Autor: Antón Riveiro Coello.
- Ano publicación: 2000.
-Editorial: Galaxia.
- Premio “GarcÃ−a Barros”
-Argumento: A partires dun libro:”La muerte de Vargas Llosa” anónimo, pero que Camilo cre escrito polo se
avó Estevo Doldán Patiño, o autor percorre o noso século-o agrarismo, a República, a Guerra, a
represión, a emigración e a democracia-da man dun vello militente anarquista que nos conta a súa historia,
mezclando o tempo actual coa súa niñez, a súa xuventude e a súa madurez e a historia de España nesa
época.
-Consta de 41 capÃ−tulos e 252 páxinas que van pasando do presente ao pasado
CapÃ−tulo I
A novela comeza cunha carta que Camilo, de oitenta anos, lle escribe a súa muller RosalÃ−a (no seu
cabodano), que morreu hai cinco anos, desde a aldea de Celas de Peiro, onde Camilo pasa os veráns coa
súa filla Branca e o seu marido e o seu neto Lázaro.
Nesta carta cóntalle como pasa os dÃ−as, sempre recordándoa, como a súa filla arranxou a vella casa
onde viviron os dous cando eran novos e que pronto deixarÃ−an A Coruña e vivirÃ−an no pobo cando
puseran a calefacción.
Camilo chama á biblioteca e pregunta por un libro, a bibliotecaria dille que hai uns anos, un tal A.D.B.,
domiciliado na rúa Vilar en Santiago, comprouno por trinta mil pesetas.
Camilo anota a dirección, leva coarenta anos detrás dese libro e pensa en viaxar a Santiago na mesma
semana que van operar a Lázaro en Barcelona.
CapÃ−tulo II(Camilo de neno)
Ôs nove, as mulleres xúntanse na corte para enfiar o liño arredor do lume; chegou o señor Estevo co seu
neto Camilo, traÃ−a a guitarra e o libro baixo o brazo. Tiña un aspecto burgués e falaba refinadamente,
pero a xente o estimaba; só o cura desconfiaba del polas súas ideas revolucionarias. Tiña un horario
escrupuloso, á volta da roza, da sega… sempre se bañaba en auga frÃ−a, fose verán ou inverno e ás
nove collÃ−a o libro e Ã−a ós fiadeiros ou aprendÃ−a a ler ós mozos.
Chegaron os homes e esperaron polo vello, todos querÃ−an coñecer o final da historia que viña naquel
libro americano.
CapÃ−tulo III
Lázaro está feliz, van pasar todo o verán na casa de Celas, para ver os Xogos OlÃ−mpicos que se
celebran en España.
1
O vello Camilo pensa que non lle ten medo á morte, pero si a deixar só a Lázaro que é cego.Camilo
é os ollos de Lázaro.
Lázaro vai cumplir os vinte anos, os mesmos que Camilo tiña cando xogando ó fútbol, suspendeuse o
partido polo estalido da Guerra Civil.
Esa noite Camilo fuxiu de Celas ó monte coa súa escopeta, deixando con dor a RosalÃ−a e os seus pais.
Polo dÃ−a durmÃ−a nunha cova e pola noite saÃ−a e baixaba ata a eira da súa casa para escoitar voces
familiares.
Casárase uns meses antes con Rosalia e añorábaa moito.
Camilo recórdase cargado cunha saca de ladrillos e baixa do monte cara á casa para quedar alÃ− para
sempre, despois de cinco meses sen ver a RosalÃ−a. Traballamos os dous levantando un dobre muro,
deixando un cadrado para eu poder salir polas noites.
Vinte años tiña eu cando RosalÃ−a e máis eu concibimos á nai de Lázaro naquelas noites. Só
Lázaro poderÃ−a comprender o que pasei emparedado entre ladrillos, sen luz, coa orella pegada á parede
para oÃ−r os ruidos da casa.
Non lle dixemos nada a ninguén, pero mandamos unha carta a miña nai dicÃ−ndolle que estaba ben e que
partira nun barco ao extranxeiro.
Dentro do meu escondite, escoitei un dÃ−a a miña nai decir que asasinaran ó meu pai, houben de tolear e
se non collÃ−n a escopeta e saÃ−n cara ó cuartel foi porque esa noite RosalÃ−a dÃ−xome que caera en
estado.
Camilo cóntalle a Lázaro que xa atopou o libro, o ten un home de Santiago que pagou trinta mil pesetas por
el.
CapÃ−tulo IV(Carta a RosalÃ−a)
Lázaro vai cos seus pais a Barcelona a operar a vista, en avión, e eu irei a Santiago a localizar o libro que
tanto significou para min, incluso salvoume a vida. Camilo Sabio Doldán. Celas de Peiro, verán do ano
1992.
CapÃ−tulo V
Camilo está sentado na sala de estar, onde noutrora estivera a corte e facÃ−anse os fiadeiros. Entra Lázaro
e lle pide que lle fale da súa avoa.
Camilo lle conta que a barriga de RosalÃ−a Ã−a crecendo e a xente murmuraba e a Garda Civil levouna ao
cuartel para preguntarlle onde estaba o Camilo, pero RosalÃ−a dixo que o neno era do Mauricio, un pobre
apalermado do pobo.
Un dÃ−a, estando a RosalÃ−a de oito meses, dÃ−xolle que se botara o monte, que a Garda Civil estaba
cacheando tódalas casas. Estiven un mes e nove dÃ−as no monte, pero un dÃ−a baixei á aldea e vin a túa
nai e acariñeina a nena, ata que veu a Garda Civil.
CapÃ−tulo VI (O avó Etevo)
2
Estevo Doldán Patiño naceu na cuberta dun barco en 1851 que levaba ós seus pais cara á Arxentina.
Criouse en Bos Aires e ali un italiano enseñoulle a tocar a guitarra e faloulle de Bakunin e as súas ideas
libertarias,leu a Proudhon e fÃ−xose anarquista.Traballou de tipógrafo nun diario anarquista “La protesta
humana”, viviu cunha moza chamada Cristal e tivo unha filla chamada Nora por unha obra de Ibsen.
Comezaron as medidas represivas e Estevo e Cristal tiveron que abandonar o paÃ−s, xunto coa súa filla de
dez anos e co pai de Estevo que morreu os dous dÃ−as de chegar a Celas.
Cristal Castro e Estevo Roldán traballaron as terras, non comÃ−an carne nin bebÃ−an alcohol, o seu único
vicio era o fumar. O cura non os podÃ−a ver porque eran revolucionarios e non Ã−an á igresa e cando
Primo de Rivera asaltou o poder, o cura denuncionos no cuartel.
CapÃ−tulo VII
O autobús de Castromil recolle o vello anarquista de oitenta anos. Hai sete anos que non vai a Santiago, a
última vez fora con RosalÃ−a ao Hospital onde lles dixeron que RosalÃ−a tiña un cancro. Estivo catro
meses no Hospital Juan Canalejo coidando de ela, durmiu sempre a carón dela, nun sofá, ata súa morte.
CapÃ−tulo VIII (Camilo no cárcere)
Case sempre, ao se deitar, recorda o tempo que pasou na cárcere.
A Camilo méteno na cela nº 36 cun morto vivente, non hai vidros nas fiestras, na parede hai unha punta
enferruxada da que pendura un caldeiro para faceren as súas necesidades.
Faise amigo de Andrés, barbeiro, que era de Santiago e casou en Carral; sabe que o van fusilar por ser da
FAI, ten os pés sen unllas,arrancáronllas nas torturas.
Andrés dille que o compañeiro de cela de Camilo é Bernardo Figueiras, unha personalidade do
anarquismo. Tén condena de morte, pero non o matan porque saben que o está desexando.Os venres, ás
catro da mañá, anima á prisión cos seus indecentes relatos libertarios. Chámanlle o Lambeconas.
Camilo fala co Bernardo e cóntanse as súas vidas; Bernardo escondeuse no cemiterio de San Amaro, na
tumba dun policÃ−a o que sacou da caixa e meteuno na caixa dun anarquista ao que o policÃ−a torturara,
deixounos os dous xuntiños. Despois foi á casa da viúva do policÃ−a,ás cinco da mañá, descerraxou
a porta, colleu as pertenzas de valor; despois foi ó dormitorio onde estaba a viúva e lameuna, despois
matouna.
Ôs catro, todos os presos escoitan a historia de Bernardo: Andou a vixiar a un policÃ−a fascista e unha noite
entro na súa casa, subiu ó dormitorio e fixo desnudar á muller. Espida, ordenoulle que lle fisexe unha
tortilla de patacas, mentres contoulle un conto que era a historia real da súa familia: tiña unha irmá de
quince anos, moi fermosa; un dÃ−a, entraron media ducia de homes que mataron os seus pais e violaron todos
á rapaza que acabou nun manicomio. Dille que o seu marido foi o primeiro en violala. A muller pediu
clemencia, pero Bernardo dÃ−xolle que Ã−a gozar e que querÃ−a que llo contase o seu marido. Bernardo
faina tumbarse na mesa da cociña, colle un anaco de tortilla e ponllo entra as pernas e comeza o seu
traballo…
CapÃ−tulo IX (Camilo de neno)
A Camilo gustáballe moito o avó Estevo. Os veciños consultábanlle todo, era xuÃ−z, mestre,
albeite(veterinario) e practicante, antes da dictadura de Primo. A avoa dille que non necesita traballar, poden
3
vivir do que lle dan os veciños, pero o avó traballou a terra ata os setenta, nos que se adicou a amenizar os
fiadeiros coa lectura do libro e a guitarra.
O avó era para Camilo o centro do mundo.
Camilo Ã−a á escola de don Xesús Mejuto, e o seu mellor amigo era Marcelo Urzal. Camilo non
entendÃ−a porque o avó que sabÃ−a moito máis que don Xesús, traballaba a terra e logo cando chegaba
á casa, facÃ−a a comida e fregaba a louza.
Unha noite, os gardas civÃ−s viñeron ao fiadeiro e detiveron ó avó, Camilo teña dez anos e colleu o
libro e a guitarra. O cura Manuel Andión denunciara ó avó.
Uns dÃ−as despois, o avó morreu no cárcere dunha pulmonÃ−a, segundo o médico forense, e fixeron
unha ceremonia laica, sen curas, cunha multitude de xente vidos da Coruña.
Ôs catro da mañá, Camilo levantouse e foi cara á igrexa, entrou, lavou a cara na pÃ−a e amoreou no
altar os reclinatorios, evanxeos,libros… e prendeulles lume.
CapÃ−tulo X
Camilo va no coche de liña cara á Santiago e pensa en Lázaro que xa debeu chegar a Barcelona.
Apéase do Castromil e prende un cigarro co chisqueiro prateado que pertencera ao seu avó.
Baixa do coche e vai paseando, co enderezo no peto, na procura do libro.
CapÃ−tulo XI (Camilo no cárcere)
Os gardas arrebátanlle o libro a Camilo e pásano dun a outro. Camilo ten os dÃ−as contados porque o
Consello de Guerra condenouno á morte. O director, burlándose, promételle a vida se en quince dÃ−as
aprende o libro de memoria. Comeza a memorizar o libro sen parar, Andrés tómalle a lección.
Anarquistas, comunistas, republicanos e comúns pasan o libro os uns aos outros para preguntárenlle a
Camilo. Crúzanse apostas. Todos entenden o do libro como unha vinganza á represión fascista.
Os gardas, para desconcentralo, levan ó paredón ao seu amigo Lambeconas. O Lambeconas deÃ−xalle
unha carta de amor para Palmira, a muller que recollÃ−a as cousas robadas por el.
CapÃ−tulo XII
A avoa Cristal non resistiu a ausencia do avó Estevo e morreu dúas semanas máis tarde ca el.
A avoa morreu cun cigarro nos beizos.
CapÃ−tulo XIII
Camilo está sentado baixo os soportais, nunha mesa da cafeterÃ−a e vixÃ−a a entrada da casa.
à unha casa de tres pisos; no primeiro as contras están pechadas, non debe vivir ninguén; no terceiro hai
unha anciá. O home que busca Camilo debe vivir no segundo.
CapÃ−tulo XIV (Camilo no cárcere)
4
Dalmiro Ferreiro, un dos gardas do cárcere, animal ignorante dado á bebida, estaba rabioso pola apuesta de
Camilo.
Chegou o dÃ−a, era venres, o garda Demiro veu buscarme , esperábanme corenta falangistas cheos de alcol.
Comecei a recitar as páxinas do libro, a miña voz independizábase do meu corpo, o director pasaba as
páxinas buscando algún erro e na páxina trinta mandoume parar.
Dalmiro levoume de novo á cela e dixo que Ã−an matarme o mesmo; durante dous horas seguÃ−n recitando
o libro para os meus compañeiros.
Ô mañá seguinte deixáronme saÃ−r, bañeime na praia e decateime de que deixara o libro na cela.
CapÃ−tulo XV (Camilo de neno)
O pai de Camilo dixo que detiveran un home por prender lume á igrexa.
O pai de Camilo traballaba na construcción, levantábase ás cinco da mañá e xa non o vÃ−a ata a noite.
O pai non era feliz, estaba afiliado á CNT, porque o obrigaron para poder traballar.
Camilo comparaba ao seu pai co o avó Estevo e sentÃ−a un fraude xeracional.
A súa nai, Nora, filla de Estevo, herdara algunhas cousas de el.
O avó Estebo tampouco falaba co seu xenro.
Unha tarde de domingo veu don Xesús, amigo do avó, a visitalos. Falou co pai de Camilo, dÃ−xolle que
Camilo era o rapaz máis inteligente de todos e que debÃ−a seguir estudando. MandarÃ−ano a Vilaboa, onde
vivÃ−a unha irmá solteira do pai.
CapÃ−tulo XVI
Camilo leva duas horas e media esperando na cafeterÃ−a, ata que a porta do portal ábrese e sae un vello que
encende unha pipa; ten un bigote cano e leva un mono azul e unha gorra da FAI e anda cun bastón que ten un
remate equino en alabastro. Camilo cre recoñecer o seu rostro e vai detrás do home.
CapÃ−tulo XVII(Camilo sae do cárcere e volve a casa)
Polo camiño ninguén recoñece a Camilo, perdeu trinta quilos. Cando chegou á casa, RosalÃ−a e
Camilo choraron coma nenos. A nena rexeitou os meus brazos. RosalÃ−a bañoume e curou as miñas
feridas. Camilo dille a RosalÃ−a que teñen que marchar, a nena queda coa nai de Camilo ata que podan
levela; quere pedir diñeiro ao seu amigo Marcelo Urzal, pero RosalÃ−a dille que Marcelo está na guerra
no bando dos fascistas.
CapÃ−tulo XVIII (Camilo de estudiante)
Camilo chegou a Vilaboa no primeiro verán da Segunda República. Foi en bicicleta e levaba o libro do
avó Estevo e a guitarra.
Chegou á casa da súa tÃ−a Lola que estaba cosendo con duas mociñas. Lola tiña uns coarenta anos e
seguÃ−a esperando ao seu noivo que marchara ás Américas e nunca volvera. Unha das mociñas
chamábase RosalÃ−a.
5
Camilo mudouse e baixou á rúa, alÃ− atopou o mestre don Xesús que lle presentou ó seu novo mestre,
don Emilio Cordero.
Foron ó Ateneo, onde falaron do seu avó coma exemplo dos campesiños galegos.
Foi á casa de don Emilio, fixéronlle tocar a guitarra e todos quedaron abraiados e aÃ− formouse a
rondalla do Ateneo Libertario de Rutis.
Pola tarde colleron a Camilo coma interior dereita no Celta de Rutis.
CapÃ−tulo XIX
Camilo segue o vello do mono azul e gorra cuarteleira, está esgotado; o vello sobe a un banco e ponse a
recitar “La muerte de Ôlvaro Vargas” de Estevo Doldán Patiño. Un vello que está coa súa neta, mirao
con desprezo e marcha. Camilo va detrás do vello coa neta, entra na cafeterÃ−a, o vello está contando ao
camareiro que o vello do mono azul persÃ−gueo por todas partes. Camilo cre recoñecer a súa voz. Camilo
lle pregunta ao camareiro quen é o vello que vai coa súa neta, dille que traballaba nos cárceres e que se
chama Dalmiro. Era a voz noxenta de Dalmiro Ferreiro.
CapÃ−tulo XX (A marcha de Camilo e RosalÃ−a)
Camilo pasou oito horas ao pé do leito da meniña, antes da súa partida con RosalÃ−a cara ao Uruguai.
RosalÃ−a non choraba para que eu non me sentise culpable da separación. A meirande parte dos pasaxeiros
do barco estaban coma nós, unha tristura colectiva.
CapÃ−tulo XXI ( Camilo en Vilaboa)
Camilo espertou en Lola un instinto maternal, coidaba del con agarimo de nai. Camilo lÃ−a en alto os libros
que lle emprestaban no Ateneo, para a súa tÃ−a Lola e para RosalÃ−a e Consuelo, as aprendices, que
estaban namoradas del.
Camilo fregaba a louza, varrÃ−a a casa ou facÃ−a as camas coma o seu avó Estevo. Camilo escoitara ao
avó que as mulleres labregas traballaban o dobre dos homes e non gozaban dos mesmos dereitos.
Tamén axudaba a don Emilio a dar as clases e ás tardes Ã−a ao Ateneo con Santi Noreste que escribÃ−a
para o semanario da CNT e que Camilo repartÃ−a dacabalo da súa bicicleta.
Dominada a álxebra e a aritmética, Camilo abandonou a escola e don Emilio regaloulle un planisferio e un
mapa do antigo reino de Galicia.
Camilo adicou máis tempo ao reparto dos semanarios anarquistas e participou nas manifestacións
anarquistas.
Lola secundaba as andanzas revolucionarias do seu sobriño, comezaba a crer nese novo mundo sen Estado,
no que os labregos Ã−anse organizar en sindicatos.
Lola seguÃ−a a esperar ao seu noivo Ricardo, sen perder a esperanza.
Polo mes de abril, chegou un coche tirado por dous cabalos con dous homes que preguntaban por dona
Dolores. Déronlle unha caixa de madeira e un sobre que puña: Ricardo Fandiño- New YorkAmérica.
6
Lola esperou á noite para abrir o sobre, que dicÃ−a: “Volverei de contado. De me esperares, gracias”.
A caixa non quixo abrila ata as festas do sacramento, pensando que despois de tantos anos, tres meses non
eran nada.
A noticia estendeuse por Vilaboa e chegado o dÃ−a, unha morea de xente esperaba á porta para ver o que
tiña a caixa.
Camilo atrancou a porta e só deixo pasar as dúas aprendices. Camilo abriu a caixa, era unha máquina de
coser-SINGER-da que non habÃ−a máis que dúas ou tres en toda Galicia.
Ao dÃ−a seguinte, o Celta de Rutis xóga contra o Español de Santiago e entre o público RosalÃ−a non
lle quitaba ollo a Camilo.
Fixéronse noivos, pero a Lola non lle gustou, tiña celos da discÃ−pula.
A relación con RosalÃ−a non aplacou a súa borracheira anarquista.
CapÃ−tulo XXII
Camilo pasea pensando que un asasino coma Dalmiro Ferreiro non podÃ−a escorrentar a morte por moito
tempo, pero trabucouse porque Dalmiro xa anda camiño dos oitenta e cinco.
Dalmiro, falanxista especializado en torturas ¡vive! e Camilo pensa na tenrura ca que esas mans asasinas
tocaban o rostro da súa neta.
Camilo senta nunha das mesas da rúa Vilar, fronte da casa do home misterioso. Ôbrense as contras das
fiestras do segundo andar e ve ó home que xa non leva o mono azul; Camilo cre recoñecelo, pero non o
consegue.
CapÃ−tulo XXIII (Carta a RosalÃ−a)
¿Lembras, ruliña, o dÃ−a que recibimos os cartos, para a pasaxe, daquel matrimonio do Castro?
Dona Fernanda, unha muller comunista de Vilaboa que emigrara no trinta e tres comezara pagando a pasaxe
para un matrimonio comunista ao que lle puxo a condición de que cando estivesen alén mar e xuntasen os
cartos do empréstito non llos desen a ela, senón que llelos mandasen a outras dúas personas coa
necesidade de emigraren.
Vintecinco dÃ−as durou a viaxe e fixemos amizade cun matrimonio de Sada que tamén tiveran que deixar a
unha parelliña de xemelgas cos avós.
Chegamos a Montevideo con contrato de traballo e unha habitación no piso de Consuelo e Alexandre, que
déronnlo todo e non nos chegarÃ−a a vida para llelo agradecermos.
CapÃ−tulo XXIV (Camilo en Vilaboa)
Aquel inverno, Camilo non paraba para axudar ás familias dos presos anarquistas detidos nas folgas da
construcción por pediren un subsidio de enfermidade e unha xornada de seis horas para remediar o paro.
ErguÃ−ase cedo e Ã−a con Alexandre para petaren polas portas na procura de cartos e mantenza que despois,
RosalÃ−a e Consuelo levaban ás mulleres dos detidos e eles repartÃ−an propaganda da CNT para
7
abstenerse do voto nas eleccións.
Unha mañá, Camilo sentiu un ruÃ−do, baixou e veu un home que fuxÃ−a. Uns dÃ−as despois volveu ver
o home, colleu unha forquita e encarouse con el. O home dÃ−xolle que querÃ−a ver a Lola, pero que non o
vise o marido, era Ricardo Fandiño.
Contoulle que as cousas non lle foran coma el quixera e que gastou na máquina de coser os seus últimos
aforros.
Ricardo que non tiña máis de coarenta anos, aparentaba unha vellez prematura coa súa calva e cunha tose
tuberculosa.
Camilo avisou a Lola que marchaba, e Lola presentiu que algo pasaba.
Para Lola seguÃ−a a ser o mesmo galán, abrazáronse e caeron no leito.
Cando chegou Camilo á hora de xantar, Lola dÃ−xolle que Ricardo Ã−a vivir con eles, que Ã−an casar, sen
lle importar que el non tivese traballo e que padecese unha enfermidade incurable.
Camilo fixo boas migas con Ricardo e presentoulle a Santi Noreste, a Alexandre e máis anarquistas.
Todos escoitaron a súa historia: Ricardo marchara para os Estados Unidos nos anos vinte, Ã−a a casa dun
familiar que lle Ã−a dar traballo na súa tenda de sombreiros; pero cando chegou, o familiar morrera e
Ricardo pasou os primeiros dÃ−as en pensións de mala morte,con frÃ−o, fame e soidade.
Pasou meses dando tombos pola cidade, remexendo no lixo e durmindo nos parques con cartóns. Un dÃ−a,
nos arredores da embaixada española coñeceu un home de Celanova, Tomás, que convidouno á súa
casa e ofreceulle un cuarto do piso.
Para corresponderlle, Ricardo arranxaba a casa e facÃ−a o xantar; despois saÃ−a a buscar traballo e pola
tarde Ã−a ó Centro Galego a recibir clases de don Tomás. AÃ− conseguiu traballo de camareiro nun
restaurante de Central Park.
Como Tomás non lle cobraba nada, comezou a aforrar todo o que gañaba, xa que comÃ−a no traballo.
Cos anos don Tomás caeu enfermo e Ricardo pasou un ano indo do restaurante ao hospital ata que don
Tomás morreu, deixándolle o piso e algúns aforros.
Ricardo comezou a facer os preparativos para volver e casar con Lola: puxera á venda a casa, deixou o
traballo e andara a cambiar as súas accións na bolsa, cando de súpeto produciuse o crash. Os cartos que
tiña servÃ−ronlle para non morrer de fame durante uns meses. Conseguiu un traballo de xardineiro e cos
primeiros cartos comprou a máquina Singer e os seguintes para a pasaxe. A casa deixouna para os seus
amigos necesitados.
CapÃ−tulo XXV
Camilo entra no portal e sobe ó segundo andar. Chama e preguntan quen é. Camilo contesta coas palabras
do libro que o home deixara inconclusas no parque. Abre e dille que é Andrés, Camilo pensa: Andrés
DÃ−az, condenado por pertencer á FAI, o barbeiro que casou en Carral.
Os dous vellos abrázanse e choran, a casa é un bazar anarquista, sentan e cóntanse as súas historias.
8
Cóntalle que se pon o mono azul para atormentar a Dalmiro Ferreiro, ese fillo de puta.
Cando Camilo marchou do cárcere, veu outro director que lles prometÃ−a a liberdade aos presos se
xuntaban cartos, Damilo era o encargado de llelo dicir aos coitados, que vendÃ−an todo e logo Dalmiro
pegáballes o tiro na caluga dicindo que fora para evitar a fuxida.
Andrés pensou en matalo, pero facÃ−alle máis dano ameazándoo coa súa presencia, igual que facÃ−a
o Lambeconas coas mulleres dos falanxistas, que non as mataba para que lles contasen aos maridos a deshonra
na que caeran.
Falaron de Leopoldo, o Pallas que se parecÃ−a moito a un escritor andaluz ó que mataron e como houbo
moitas protestas colleron a Leopoldo, fixéronlle un xuÃ−cio coma se fora o escritor e fusilárono.
Camilo dille que busca o libro, Andrés fica pampo e dille que van comer.
Camilo chama ao hospital de Barcelona para saber como saiu a operación, pero aÃ−nda deben pasar unhas
horas para sabelo.
CapÃ−tulo XXVI (Camilo en Uruguai)
Alexandre traballaba de dependente nunha barraca de materiais de construcción e gañaba máis cartos ca
min.
RosalÃ−a erguÃ−ase ás cinco da mañá e Ã−a á casa Soler, unha importante sastrerÃ−a, e non volvÃ−a
ata as sete da tarde.
Eu tiña diferentes quendas no bar Facal e convencÃ−n ao encargado para que non me puxesen de noite
porque querÃ−a estudiar, xa que as escolas no Uruguai eran laicas e gratuÃ−tas.
Traballaba dez ou once horas no bar, de pé, sen parar, chegaba á casa, descansaba un chisco, collÃ−a os
libros e Ã−a á Escola de Adultos. Só durmÃ−a tres ou catro horas, era unha maneira de no pensar na
miña filla Branca que estaba tan lonxe.
CapÃ−tulo XXVII (A voda de Lola e Ricardo en Vilaboa)
Lola e Ricardo casaron polo civil e RosalÃ−a e Camilo foron os padriños. Fora declarada a folga xeral para
protestar contra do acceso da CEDA ao poder.
Lola estaba feliz, malia os seus corenta anos, estaba radiante vestida de azul.
Ricardo foi mudarse á casa, Asdrúbal Pereira esperabao no coche e logo recolleron a Santi Noreste, a
Camilo e mais a Alexandre.
Foron os cinco á Coruña, a folga comezaba ás dez da noite e Asdrúbal tiña ordes de dinamitar o
transformador da costa da Palloza.
Colocaron os explosivos e, ás once, cinco estoupidos deixaban ás escuras á cidade herculina.
O chevrolet abandonou a Coruña e dirixiuse a unha panaderÃ−a da Corbeira dun empresario chamado Xan
GarcÃ−a que ameazara aos empregados folguistas. Asdrúbal introduciu uns cantos petardos pola fiestra da
panaderÃ−a e houbo un estrondo de vidros e pedra.
9
Santi Noreste non quiso participar en máis accións violentas e o deixaron preto do rÃ−o.
Chegaron á gasolineira ás doce, viron un camión cargado de homes do sindicato; o encargado da
gasolineira tivo tempo para facer unha chamada ao Goberno Civil que mandou un tenente, un sarxento e
quince gardas de asalto.
Ricardo, Alexandre e Camilo axudaron a encher os bidóns e Asdrúbal cubriulle os ollos ao empregado.
Viron as luces do autobús que traÃ−a os gardas de asalto e subiron ó coche e fuxiron pitando; decidiron
separase, Camilo foi durmir á casa de Alexandre e pola mañá colleron as bicicletas e foron a Coruña
para ver o desenvolvemento da folga.
O luns foron con Santi á estación do Burgo e obrigaron ao gardaagullas a desviar a dirección para que
descarrilase o tren, pero o gardaagullas deu en berrar e veu a parella da Garda Civil e espantounos a tiros.
CapÃ−tulo XXVIII
Camilo observa a Andrés coma se se tratase dun extraño. PÃ−delle que lle explique coma se librou do
cárcere e porque tanta teima en mercar o libro.
Andrés cóntalle que cando Camilo saiu do cárcere, os falanxistas seguiron co espectáculo do libro, o
seguinte foi Servando Nogueira, o zapateiro de Carballo; Andrés tomoulle as leccións coma fixera con
Camilo, sabÃ−as de corrido, pero en canto puxo o pé no estrado, viuse traizoado polos nervios e perdeu a
vida nos comezos do capÃ−tulo segundo.
Os falanxistas collÃ−an aos que sabÃ−an ler, pero aos máis ignorantes.
O segundo foi un rapaz de Ponteceso, que aos tres dÃ−as, vendo que lle era imposible aprendelo, quitouse a
vida cunha gravata.
Mentres Andrés estivo alÃ−, foron sete, case todos caeron, e mesmo un mozo aproveitou o acto para cantar
a Internacional e alÃ− mesmo o cribaron a balazos.
Camilo pregunta quen non caeu: un tal Secundino de Ourense e Andrés. Andrés dille que os dez dÃ−as
sobráronlle, xa o sabÃ−a todo por tomar as leccións ós demáis, recitouno todo e soltárono.
Logo marchou coa muller para México, de barbeiro, tivo un fillo que morreu antes de vir para Galicia dun
cancro no cerebro.
Andrés pensa divertirse con Camilo, fan unha aposta: se Lázaro recupera a vista, vanse divertir.
CapÃ−tulo XXIX (Carta a RosalÃ−a)
Lembras, RosalÃ−a, o dÃ−a que esperabamos o barco que traÃ−a a nosa nena; qué nervios, fumabas sen
parar. Branca tiña seis aniños e de no ser porque coñeciamos ó parente que viña cando ela, non a
terÃ−a recoñecido. A pobre deu en chorar e as súas primeiras palabras foron para ti, RosalÃ−a, cando
che preguntou se a volveriamos a deixar soa. Consagrácheste a ela para recuperares o tempo perdido.
Cando eu libraba as fins de semana, iamos ao parque .
Eu tiña a teima de vixiar á xente durmida coma o avó Estevo que un dÃ−a me confesou que á forza de
observar ás persoas podes beberlles o soño ou o pesadelo.
10
A chegadade Branca coincidira co meu ascenso no bar Facal, fixéranme encargado da cafeterÃ−a,
arrendamos un apartamento e só traballaba oito horas e permitiume gozar da nena. EscollÃ−n o horario
nocturno para que eu puidese levala ao colexio.
Levei a Universidade máis de vagar e axudei a Branca nos estudios, transmitinlle a miña devoción polos
seus bisavós, Cristal e Estevo, quixen que aprendera a tocar a guitarra, pero non tiña oÃ−do musical.
Non foron malos aqueles anos en Uruguai, o único que rillaba en min era a morriña pola miña nai, a
nosa casiña de Celas coa súa dobre parede na que eu me agachara nos meses duros da guerra.
CapÃ−tulo XXX (Camilo en Vilaboa)
O mércores, reunÃ−ronse ós cinco: Asdrúbal Pereira, Santi Noreste, Alexandre, Camilo e Ricardo xunto
con Paco Llerenas, amigo de Asdrúbal. Foron a Cambre, para cortaren a vÃ−a férrea do expreso a Madrid.
Desmontaron as travesas dos raÃ−s en pouco máis de tres minutos.
Ô altura de EspÃ−ritu Santo, no medio dun grupo de labregos, puideron recoñecer ao Canzogas que un
dÃ−a fixo unha aposta para ver se era quen de engulir un gato escaldado. Meteron o mico nunha pota
fervendo e púxollo enriba dun prato. Cando o Canzogas xa case dera cabo do animal, apurou un grolo de
viño, mirou á concorrencia e gañou a aposta.
Chegaron a Oleiros e Asdrúbal repartiu caixas de proxectÃ−s, cargadores e cadansúa pistola para os seis.
Mesmo unha bomba de man e unha bandeira vermella e negra. Santi Noreste, contrario á violencia, negouse
a coller as armas.
à an chegando traballadores e labregos á folga xeral, cando estaban a piques de entrar na praza onde se
atopaba a casa cuartel, dentro só estaban catro gardas que se apostaron cos seus maúseres por tras das
fiestras.
Santi Noreste rifaba cos dirixentes anarquistas para seren civilizados, pero o Portugués disparou en seco ao
aire e alporizou ós ánimos. Comezaron a ir e vir as balas, puxéronse todos a cuberto, Ricardo traÃ−a
metralla nunha perna.
Santi colleu a Ricardo e levouno ao coche, Alexandre e Camilo seguiron disparando, Asdrúbal deulle ao
cabo Bieito Recio no brazo esquerdo. Un vello comezeu a bater cunha pica na porta do cuartel e
disparáronlle.
Paco Llerena, que aÃ−nda non efectuara ningún disparo, perdeu o medo, cruzou a praza e trouxo ó vello
ferido cara á horta.
De súpeto, viñeron outros tres gardas disparando.
Chegaron dous autobuses da Coruña cargados con reforzos e a xente botouse ó monte. Na fuxida, Paco
Llerena caeu morto por un balazo de maúser. Camilo correu e puido ver ó lonxe cómo Alexandre e
Asdrúbal eran detidos polos gardas.
No camiño encontrou a Consuelo que lle preguntou por Alexandre.
Na casa da tÃ−a Lola o médico estaba con Ricardo, o médico saiu e non dixo nada. Ricardo loitaba coa
tose que lle dinamitaba o peito.
CapÃ−tulo XXXI
11
Camilo e Andrés soben ó piso deste. Camilo ten medo de coller o teléfono. Chama, Lázaro ve, moi
pouco, pero ve, coas lentes verá moito mellor. Camilo chora, Andrés abrázao. Andrés trae unha
botella de champaña e dous puros, van celebralo; non tarda en volver con dous monos azuis da Fai e dous
gorras, Camilo non quere poñelo, pero Andrés dille que se quere o libro ten que poñelo.
CapÃ−tulo XXXII (Carta a RosalÃ−a)
A irmá de Marcelo Urzal escribiume que a miña nai estaba enferma. Branca non querÃ−a volver, tiña
vinte anos e collera amores cun estudiante.
Os compañeiros do bar Facal fixéronnos unha festa de despedida, bailamos ata ás catro da mañá. A
Consuelo e Alexandre deixámoslles todas as cousas que tiñamos no piso, aparellos, mudas, roupa, libros.
En pouco máis dunha semana subimos os tres a aquel vapor; levabamos vinte anos en Montevideo.
Vilaboa medrara moito, habÃ−a casas novas e unha parada de taxis.
Pasamos polo lavadoiro do rÃ−o onde as mulleres lavaban a roupa, aquilo si que era unha escravitude: os
luns cos baldes enriba da cabeza andando deica á Coruña para recolleren a roupa polas casas, os martes
lavala no rÃ−o, os mércores e os xoves poñela a secar, os venres pasarlle o ferro e os sábados outra
volta á cidade para faceren o reparto e cobraren uns cartos.
Entramos na tenda de Melchor e a MarÃ−a Cardo deunos a nova terrible: a miña nai morrera do corazón
hai catro dÃ−as e o meu antigo amigo Marcelo Urzal- e digo antigo porque dende que soubera da súa
traizón ao loitar no bando nacional eu retiráralle a palabra- quedara coidando da facenda que ela nos
deixaba: unha burra, dous bacoriños (porquiños), sete pitas, un gato vello e tres vacas: a Torina, a
Castaña e a Gallarda. A nosa casa vendémoslla aos Pedreira.
¿Quen che Ã−a dicir a ti, RosalÃ−a, que fosemos traballar a terra? Axiña botei man do caderno do avó
Estevo no que explicaba as angueiras (faenas) do campo. Branca querÃ−a estudiar para mestra, tivémola
que internar na Coruña e só a viamos as fins de semana.
Deixei a polÃ−tica e dediqueime á familia. Ai, RosalÃ−a, dábasmo todo e coidabas de min, e eu, covarde,
endexamais fun quen de che contar ese meu maldito segredo que me comÃ−a a conciencia.
CapÃ−tulo XXXIII (Camilo en Vilaboa)
Ricardo morreu aos poucos dÃ−as da tentativa de asalto ao cuartel de Oleiros, o dÃ−a de San estevo. Cando
lle deron a noticia, Camilo colleu a bicicleta e arreou a unha velocidade suicida; non choraba tanto por
Ricardo-era unha morte cantada-como por Lola.
Cando chegou á casa, viña de riba o rumor apagado das ladaÃ−ñas (letanÃ−as) e dos prantos das
carpideiras (choradeiras). Camilo mandou saÃ−r a toda aquela xente do cuarto, Lola estaba no seu cuarto,
Camilo achegouse ao morto para lle dar un bico na fronte.
Entrou no seu carto e a viu alÃ−, deitada na cama, enredando cunha boneca de trapo e con risos meniños;
Camilo botou a chorar e Lola deixou de rir e preguntoulle porque choraba e acariciabao.
Pensaron que Lola entolecera e o dÃ−a do enterro quedaron Consuelo e Nora, a nai de Camilo, con ela en
casa. Acordouse que ninguén lle dese o pésame e non se falase do difunto.
Camilo traballaba na fábrica de Cros, entraba ás oito da mañá e saÃ−a ás cinco da tarde. O pai de
12
RosalÃ−a morreu e a nai aceptou a relación da súa filla con Camilo e deixouna volver ao Rueiro a coser
canda Lola.
Camilo pediulle a RosalÃ−a que vixiara a Lola, pero Lola seguÃ−a a súa vida normal, coma se Ricardo
seguise nas Américas.
Unha tarde, despois dun mes da morte de Ricardo, cando Camilo volvÃ−a do traballo, Lola colgouse do seu
pescozo e comezou a bicalo sen deixar de dicir: Ricardo, Ricardo, por fin, volviches, amor…
Camilo calou, ceou con ela e ás dez foise deitar.
De súpeto, espertou e viu ó seu carón á tÃ−a Lola acariciandoo, tocoulle o sexo, quixo falar pero ela
tapoulle a boca cun beixo…
Camilo dÃ−xolle a Lola que tiña que marchar ao dÃ−a seguinte, e ela volveu ao seu cuarto, termando do
pranto.
Camilo empaqueteu a roupa para volver a Celas. Pero pola mañá, Lola estaba cosendo na fiestra e
dÃ−xolle que Ricardo tivera que volver ás Américas esa mesma noite.
Quedou en Vilaboa, Lola deu en dicir que Ricardo deixara dentro dela a semente dunha nova vida. Ao pasaren
tres meses a barriga confirmou un embarazo sospeitoso e Camilo comezou o reconto dos dÃ−as coa esperanza
de que o parto non excedese dos nove meses a contar dende o pasamento de Ricardo.
Camilo houbo de llo dicir a RosalÃ−a pero non foi quen de confesalo. Foi o único segredo que nunca
compartirÃ−a con RosalÃ−a e dende aquela noite pechou o cuarto por dentro.
Os sábados pola tarde, RosalÃ−a, Consuelo e Camilo Ã−an ao cárcere da Coruña a visitar a Alexandre e
a Santi Noreste.
Asdrúbal Pereira fora posto en liberdade axiña debido ás influencias do seu pai, e Alexandre, ao pouco de
saÃ−r do cárcere, embarcou cara a Uruguai.
Camilo falaba moito con Santi cando o visitaba no cárcere e tamén recollÃ−a os seus escritos e os levaba
a revista “Solidaridad Obrera”.
Un dÃ−a na fábrica alguén fixo un comentario da noiva de Santi, Mercedes, e Camilo quixo comprobalo.
Pola noite, vixiou dous horas a casa da moza e unha bicicleta detÃ−vose na porta; era un home con abrigo e
sombreiro, era Dionisio Boutureira, un empresario fascista que non traÃ−a o coche para que non o
recoñeceran.
DÃ−as máis tarde,mentres a parella se daba á refrega dos corpos, Camilo cunha lata de gasolina prendeulle
lume ao Ford de Dionisio, que estaba aparcado fronte á carteleira do cine onde puñan unha
pelÃ−cula:”Las llamas del amor”.
CapÃ−tulo XXXIV
Camilo e Andrés camiñan Santiago adiante, van cos monos azuis, as correaxes metálicas e as gorras.
Soben a un carrusel de cadeas, a xente concéntrase ao redor do carrusel e encirran (provocan) ao xitano
para que os faga xirar máis e máis a présa.
13
Cando están a piques de marchar, o xitano aparece cunha pistola na man e dilles: - caeulle isto,
compañeiro.
Andrés recolle a pistola, é unha mauser 9 mm.
Van tomar algo ao Modus, van cargados de alcohol. Todo o mundo os mira. Piden dous chivas, Camilo non
quere máis alcol, pero Andrés convenzeo. Comezan a falar de polÃ−tica, Andrés defende que aos
Estados lles interesa que haxa moitos analfabetos, para poder facer o que queiran.
CapÃ−tulo XXXV (Camilo en Celas)
Unha noite uns cotenos (golpes dados cos cotelos) petaron na porta, non era costume en Celas chamar nas
portas, entrábase directamente.
Era Marcelo Urzal, o seu amigo da infancia, o que de mozo loitara no bando nacional e ao que por ese motivo
lle retirara a fala e a amizade. QuerÃ−a falar con Camilo.
A Marcelo morréralle a muller, e o fillo levaba varios anos en Alemaña. VivÃ−a só.
Marcelo dille que o chamaron a filas e por non deixar á muller e ao fillo e polo medo a que o mataran, foi
cos nacionales. Dille que é un covarde, que tivo que disparar a sesenta e oito desgraciados. Camilo deulle
unha labazada cariñosa e olvidaron os trinta anos sen se falar. Cóntalle que estivo de garda municipal e
cando Ã−an ser as oposicións coñeceu nun bar a dous tipos aos que lles invitou a unhas xarras e sacou o
número un nas opsicións. Eses tipos eran dous coroneis do exército.
Despois casou e tivo un fillo que estaba en Alemaña e non lle facÃ−a caso ó pai.
Marcelo dilles que eles teñen sorte por ter unha filla con estudos e que anda con alguén de boa familia.
Camilo e RosalÃ−a non saben de que familia é o rapaz de Branca e Marcelo dilles que é o fillo de
Dionisio Boutureira.
Marcelo non sospeitaba o dano que ese apelido provocou na alma de Camilo.
CapÃ−tulo XXXVI (Carta de Santi Nordeste a Camilo dende o cárcere de a Coruña)
Estimado compañeiro Camilo: non te podes imaxinar cómo me rebentou a alma o de Lola. Non hai Deus,
porque se o houbese ¿non abondaba xa a perda do Ricardo, senón que por riba tiña que se malograr esa
criaturiña que serÃ−a a confirmación póstuma dun amor exemplar, que levou á pobre Lola á máis
endiañada das locuras?
Tiven noticias de que andas a traballar duramente para a viúva de PacoLlerena.
Moito boto de menos as conversas con Mercedes e contigo, non sei cando me levantarán este castigo de
incomunicación; e todo porque intercedÃ−n diante do director por un preso enfermo.
Dalmiro Ferreiro, un verdugo que nos vixÃ−a, adoita mallar nel porque o coitado se nega a saudalo en
castelán.
Na próxima carta fálame de Alexandre, como xa vai para un mes que o soltaron quero saber se cumpriu a
promesa de ir ao Urugai; poucos dÃ−as antes de se despedir de min, confesoume que estaba farto de loitas
imposibles.
14
Menos mal que me permiten ter libros. Polo dÃ−a doume á lectura e, ao escurecer, percorro o rectángulo
da cela un cento de veces.
Sei que ti, herdeiro dunha caste nobre como a de don Estevo Doldán Patiño, non recuarás nos ideais
revolucionarios diante do fascismo.
P.d. Por certo, ese libro vello que me emprestaches e que pertencera ao vello Estevo, xa o lin dúas ou tres
veces. à boÃ−simo. O que non entendo é por qué se editou sen tÃ−tulo e sen nome do autor.
Santi Noreste
Cárcere da Coruña,1934
CapÃ−tulo XXXVII
Ôs tres da mañá, Andrés e Camilo entran na praza de Cervantes arrastrando as súas borracheiras.
Andrés dille:-comeza ti.
Camilo sobe sobe na fonte e comeza a recitar : “ MarÃ−a Cienfuegos recibió la orden paterna de no salir de
casa y se dedicó a los bordados, el enamorado merodeaba por los alrededores de la alcoba y le lanzaba
versos. A la semana de haber empezado Ôlvaro Vargas la huelga de hambre, su madre, Clara Asunta de los
RÃ−os, se arrastró por la plaza en busca de la casa de don Dámaso Cienfuegos, el alcalde le dijo que él
no era responsable de los disparates de su hijo y le cerró la puerta. Esa misma noche, Clara Asunta de los
RÃ−os, buscó a tientas las orillas del pozo y regaló su vida a las profundidades para humedecer la
conciencia del alcalde”
Camilo apéase da fonte, enxuga os ollos cun pano e sobe Andrés, hai luz nas fiestras: “Ôlvaro Vargas
no supo de la muerte de su madre hasta pasados unos dÃ−as. Ôlvaro Vargas se culpó de esa muerte y
pensó que quizás pudiese ver a su amada en el entierro, pero don Dámaso no la dejó.
Acéndese a luz do portal, sae Dalmiro Ferreiro en bata e avanza cara a Andrés e detense diante del.
Andrés sigue coa súa prosa:”La noche de San Lorenzo en la casa del alcalde se encendió una luz y por la
ventana salió una sombra que cruzó la plaza. Era MarÃ−a Cienfuegos que regateaba la vigilancia de su
padre”.
Dalmiro Ferreiro, vil energúmeno, besta criminal, tira do peto unha pistola e dispara a queimarroupa no peito
de Andrés.
Camilo fica pampo detrás dunha columna e cando Dalmiro está a carón del, empúrrao con todas as
súas forzas, a pistola cae e Camilo collea.
• Se te moves, fillo de puta, es home morto.
Andrés séntase dentro da fonte: “non o mates, Camilo. Déixao que sufra”.
• Está calado, Andrés, non te esforces que xa continúo eu.
“La joven cruzó el umbral e inundó la casa de Ôlvaro Vargas con un olor a manzana. Cerró la puerta
con cuidado y fue a la cocina a preparar una sopa restauradora”.
Dalmiro deféndese das palabras cunha ollada de ira.
15
Camilo sostén coa súa man a cabeza de Andrés e baña as frases do libro no pranto. Cobiza a morte do
carcereiro, aperta os ollos para disparar e non é quen de facelo.
“Ôlvaro Vargas estaba en las últimas pero la agonÃ−a no le impidió reconocer a su amada. Rechazó la
comida y se conformó con mirarla a los ojos. MarÃ−a Cienfuegos se desnudó, se metió en la cama con
él y estuvo escuchando su respiración enferma toda la noche. A veces, le encendÃ−a un cigarrillo y se
quedaba observando sus caladas, consciente de que en ellas Ôlvaro Vargas se jugaba la vida. Nadie
durmió esa noche porque querÃ−an ver salir a la muchacha. Lo hizo al amanecer, justo después de que la
muerte no fuese capaz de arrebatarle a Ôlvaro Vargas su sonrisa de enamorado.
Muchos juraban haber visto pasear de noche el cuerpo de Ôlvaro Vargas, don Dámaso Cienfuegos tardó
tres meses en dejar salir a la calle a su princesa. Tuvo que casarla a muchas leguas de distancia”.
Chega unha ambulancia e dous coches de policÃ−a, soben a Andrés nunha padiola e, case morto, di:
• Acompañen a este home á miña casa para que colla o seu libro. Está no estante de Bakunin,
envolto en papel de regalo.
Camilo sobe ao coche de policÃ−a e lévano á casa de Andrés, a recoller o libro, a ambulancia deixa de
soar, Andrés morreu.
CapÃ−tulo XXXVIII (Carta a RosalÃ−a)
Lembro o dÃ−a que Branca me dixo que Ã−a casar con AgustÃ−n. Foi coma se unha espada me atrevasase
o fÃ−gado. Era o fillo que Dionisio Boutureira, o empresario fascista, tivera coa pendanga de Mercedes, a
que fora moza de Santi Noreste.
Non me quedou máis remedio que aturar a súa compaña o dÃ−a da voda, a cara traidora de Mercedes e
a actitude solvente de Dionisio Boutureira que lles deixaba aos noivos un piso de cento vinte metros no Paseo
MarÃ−timo da Coruña. Agustin, meu xenro, veu a ser a boa persoa que non era o seu pai, acadou axiña
unha praza fixa no Juan Canalejo.
Consuelo e Alexandre volveran do Uruguai para asistir á voda e ficaren definitivamente en Vilaboa.
Ti, ruliña, deixáchelles a casa dos teus, ben o merecÃ−an.
Branca e AgustÃ−n foron de lúa de mel a Montevideo e aos nove meses naceu o noso ceguiño bulideiro.
Pesara cinco quilos douscentos gramos, e era moi bonito. Lembras, rula, qué cacho neno.
Quedamos sós na casa de Celas, coidamos a horta, criamos pitas e pavos para o nadal.
CapÃ−tulo XXXIX (A desaparición de Lola en Vilaboa)
A desaparición de Lola aconteceu un mes antes das eleccións. Ninguén sabÃ−a ónde estaba.Dende a
perda do neno, consagraba o tempo á costura.
Lola tivera o neno, xusto aos nove meses de morrer Ricardo, e os rumores cesaron. Naceu morto e Lola
acaricibao. Non volveu falar.
Buscárona polo monte, as aldeas veciñas, na rÃ−a e no mar, e Lola non daba sinais de vida.
Logo dun mes de intensa busca , abandonaron as tarefas e pensaron que marchou de viaxe.
16
Ao pouco do triunfo da Frente Popolar nas eleccións, Camilo recibiu carta de Santi Noreste: …vannos
soltar, compañeiro, a amnistÃ−a é para todos. Ti sabes que me condenaron sen probas por mor da
miña semellanza co tal Portugués que matou ao cabo Recio. Condenáronme a vinteseis anos. Supoño
que Mercedes non me estara a esperar. Ata pronto, compañeiro.
Camilo e RosalÃ−a foron recibir ao seu amigo Santi Noreste, o tren demorouse máis dunha hora. Cando
chegou, viñan os vagóns ateigados de compañeiros anarquistas. Camilo veu a Santi, perdera máis de
vinte quilos, envellecera moito. Falaron os presos á multitude.
Santi Noreste xantou na Coruña, cos polÃ−ticos e logo foron a Vilaboa e recibiunos o alcalde.
Santi preguntoulle a Camilo quen era agora o mozo de Mercedes, Camilo dÃ−xolle que Dionisio Boutureira.
CapÃ−tulo XL
Camilo apéase do coche de liña, trae a imaxe triste do enterro do seu amigo Andrés DÃ−az, o barbeiro
anarquista asasinado.
Devece por chegar á súa casa de Celas para esgazar o envoltorio do paquete e prodigar caricias no libro.
Camilo mima o libro e incorpora ás caricias o retrato de prata de RosalÃ−a.
Camilo atópase mal, dóelle o peito, colle un folio e pluma para escribir a RosalÃ−a, pero cae ao chan unha
carta e leela:
Meu querido compañeiro:
Veño de estar coa túa nai e deume o teu enderezo e o aviso de que non che dixese nada pero eu penso que
é o meu deber dicircho.
Seica cando saÃ−ches do cárcere ninguén se atreveu a contarche o de Santi Noreste.
Ao poco do alzamento fascista, mentres ti te agachabas no monte e a Pepe Villaverde e a moitos máis lle
esmagaban o cranio na praia de Sabón coa culata dos maúseres, o alcalde Bermúdez de Castro falaba no
Rueiro con Santi e propúñalle ser secretario local da Nacional Sindicalista Obrera que se Ã−a radicar no
Ateneo de Rutis. E o moi fillo de puta aceptou para se converter nun falanxista
Pero as contas saÃ−ronlle furadas porque Dionisio Boutureta non querÃ−a velo preto de Mercedes e moveu
os fÃ−os para que o mandasen ó fronte e asasinouno en Sevilla un anarquista chamado Asdrúbal Pereira.
Este si que foi un heroe. Infiltrouse nas filas fascistas e deu a súa vida para resarcir semellante traizón.
Ninguén cho quixo dicir porque sabÃ−an da amizade que vos unÃ−a. E ademáis era o voso padriño de
vodas…
Augusto Cordero
Vilaboa,1938
Camilo escribe, Kamikaze, traga cuspe, pasa a man esquerda sobre o peito e esfórzase, sen éxito, por
eludir a convocatoria do atardecer que lle ofrece unha morte solitaria.
CapÃ−tulo XLI
17
Lázaro foi o primeiro en entrar na casa e viuno coa cabeza deitada sobre o folio. Tiña a ollada aberta e un
cigarro penduraba dos seus beizos. O retrato de RosalÃ−a presidÃ−a a mesa e nunha man descansaba a pluma
e coa outra medio tapaba o libro anónimo que pertencera a Estevo Doldán Patiño. Lázaro era a primeira
vez que o vÃ−a, máis non tivo a sensación de observar a un estraño.
Branca entrou na sala e deu en chorar con berros tronadores. Lázaro colleu o libro e o folio e pediulle ao seu
pai que llo lera:
Ai, ruliña de ollos azuis, sinto que a vida se me vai. Nunca che dixen o da miña tÃ−a Lola e sempre me
quedou a sospeita de se ti xa o saberÃ−as. Non sabes o que eu sufrÃ−n cando o embarazo de Lola estaba a
piques de traspasar os nove meses da morte de Ricardo, estou convencido de que o neno morto era o meu
fillo. Cando estabamos en Montevideo chegoume unha carta da miña nai que traia outra de Estados Unidos
na que se certificaba a morte de Lola. Foi buscando a Ricardo e debeu petar no apartamento que Ricardo lle
deixara aos seus amigos. AlÃ− vivÃ−an vagabundos e xentes prostituÃ−das e Lola confundiu co seu Ricardo
da alma a un deles que pastoreaba putas na Quinta Avenida e que se encargou de póla de puta. Lola exerceu
de puta por amor e morreu sifilÃ−tica.
Agora, ruliña, comprenderás con qué ser abominable casaches.
Morro, RosalÃ−a, ninguén me precisa…
Lázaro virou o rostro cara á fiestra porque non querÃ−a que o seu pai o vise chorar; abriu o libro de
cantoneiras de vaca,e, mentres aspiraba o seu recendo combustible, acudiu a cantinela rouca dunha rula.
1
18